Το «πληθυντικό» βλέμμα στις νεοελληνικές σπουδές

Ο Mario Vitti, πελώριο κεφάλαιο στα νεοελληνικά γράμματα με τολμηρή και πρωτοπόρα ερευνητική σκέψη και «πνευματικό κοσμοπολιτισμό», πολυδιάστατος και πολυπράγμων, ο σημαντικότερος ελληνιστής, αγάπησε τη νεοελληνική διανόηση, τους συγγραφείς και τους ποιητές, βρέθηκε ανάμεσά τους, συνομίλησε, συνδέθηκε μαζί τους, έγραψε δεκάδες βιβλία, θεμελίωσε ελληνο-ιταλικές πολιτισμικές σχέσεις, μελέτησε την ευρωπαϊκή διάσταση της νεοελληνικής λογοτεχνίας, την ανέδειξε, επηρέασε σπουδαίες προσωπικότητες, δίδαξε εκατοντάδες φοιτητές εξελίσσοντας τις νεοελληνικές σπουδές και αναδείχθηκε στον καλύτερο πρεσβευτή της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Για το Εργαστήριο Νεοελληνικών Σπουδών «Μυρσίνη Ζορμπά»/Τμήμα Ευρωπαϊκών, Αμερικανικών Διαπολιτισμικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Ρώμης Sapienza και το Μουσείο Μπενάκη θεωρήθηκε αυτονόητο να διοργανωθεί στην Αθήνα η επιστημονική Ημερίδα «Mario Vitti Νεοελληνιστής», έναν χρόνο μετά τον θάνατό του, στη Ρώμη στις 14 Φεβρουαρίου του 2023. «Υπήρξες ένας από τους πιο αγαπημένους και εμβληματικούς διανοούμενους της ζωής μου. Διαυγής και ουσιαστικός ώς το τέλος. Δύσκολος ο αποχαιρετισμός, ένας κόμπος με εμποδίζει να βρω τις λέξεις σήμερα», τον αποχαιρετούσε πριν από έναν χρόνο η Μυρσίνη Ζορμπά (1949-2023), η οποία τον γνώρισε, ανέπτυξε βαθιά πνευματική σχέση μαζί του και μετέφρασε την «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» που εκδόθηκε το 1987 από τον «Οδυσσέα», λίγα χρόνια αργότερα μετά την ιταλική έκδοση το 1971. Ηταν η «αντίδραση», όπως έχει πει ο ίδιος, στην «παραχάραξη της ελληνικής πραγματικότητας, που γινόταν συστηματικά από τα όργανα των αδίστακτων συνταγματαρχών».

Δεκαπέντε εξειδικευμένοι μελετητές της νεοελληνικής λογοτεχνίας, πανεπιστημιακοί και ερευνητές, από την Ελλάδα και την Ιταλία συγκεντρώνονται στην Αθήνα το Σάββατο 17 Φεβρουαρίου, στο Μουσείο Μπενάκη στην Πειραιώς και όπως εξηγεί στις «Νησίδες» ο Χρήστος Μπιντούδης, αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης: «Με τον συνάδελφο Δημήτρη Αρβανιτάκη, από το Μουσείο Μπενάκη, θελήσαμε να ετοιμάσουμε ένα πρόγραμμα με ανακοινώσεις που θα φωτίσουν διάφορες πτυχές του έργου, της σκέψης και της πορείας του Vitti: του φιλόλογου, του κριτικού και του ιστορικού της λογοτεχνίας, του μεταφραστή, του ανθολόγου, του αυτοβιογραφούμενου, του φωτογράφου κ.ά. Οι επιστήμονες μέσα από τη μελέτη αυτού του πλούσιου και σύνθετου έργου πιστεύω πως θα μας βοηθήσουν να γνωρίσουμε το «πληθυντικό» βλέμμα με το οποίο ο Vitti κοίταξε πάντοτε προς τη νεοελληνική λογοτεχνία και τις νεοελληνικές σπουδές. Αυτό το πλουραλιστικό έργο θελήσαμε να αναδείξουμε σκοπεύοντας παράλληλα να κατανοήσουμε καλύτερα το νόημα που ο Vitti απέδιδε στους όρους «νεοελληνιστής» και «νεοελληνικές σπουδές». «Mario Vitti. Νεοελληνιστής» λοιπόν, όπως ο ίδιος επέλεξε να προσδιορίσει τον εαυτό του όταν του ζήτησαν να δώσει έναν τίτλο στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ από τα «Παρασκήνια» που επιμελήθηκε ο Κυριάκος Αγγελάκος», καταλήγει ο κ. Μπιντούδης.

Η επιστημονική συνάντηση τελεί υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας, Κατερίνας Σακελλαροπούλου, και διαρθρώνεται σε τρεις ενότητες που αναδεικνύουν την καταλυτική συνεισφορά του Mario Vitti στις καλβικές σπουδές, στη συγκρότηση της εικόνας για τη Γενιά του Τριάντα, στις διαδοχικές εκδοχές της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας σε σχέση με τις αντίστοιχες προτάσεις του Κ. Θ. Δημαρά και του Λίνου Πολίτη, στον καίριο ρόλο διαμεσολάβησης που έπαιξε μεταξύ του ιταλικού κοινού και της νεοελληνικής λογοτεχνίας (κυρίως ως προς την ποίηση), στην αυτοβιογραφία του και στη φωτογραφία «η οποία απεικονίζει με έναν άλλον τρόπο τον κόσμο μέσα στον οποίον κινήθηκε –και εν πολλοίς, συγκρότησε– ο Vitti: μια εικονιστική πνευματική βιογραφία του εαυτού του πρωτίστως, αλλά και μια εικονιστική απογραφή της διανόησης της Ιταλίας και της Ελλάδας με την οποία συναναστράφηκε και μέσα στην οποία διαπλάστηκε πνευματικά και ιδεολογικά», σημειώνουν οι διοργανωτές.

Παράλληλα διοργανώνεται η συζήτηση «Ο Mario Vitti και οι νεοελληνικές σπουδές στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα: μια αποτίμηση» όπου θα αποτιμηθεί η συνολική προσφορά του στην εξέλιξη των νεοελληνικών σπουδών.

Αλέξης Πολίτης, Ομότιμος καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης

«Ο αυστηρότερος των κριτών, ο εαυτός του»

«Θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό που γνώρισα τον Mario Vitti, πρώτα από τις μελέτες του, κατόπιν και τον ίδιο προσωπικά. Δεν είναι μόνο οι τόσο εκτεταμένες γνώσεις του σε κάθε περίπου τομέα της νεοελληνικής φιλολογίας και ιστορίας, δεν είναι μόνο η ολοφάνερη ερευνητική προεργασία σε όλες τις μελέτες του, είναι κυρίως η τόλμη της σκέψης του. Ακόμη και στα μικρότερα άρθρα, αλλά ιδίως στα μεγάλα του βιβλία, είτε γράφει για τον Κάλβο, την ηθογραφία, είτε για τη γενιά του Τριάντα, τον Ελύτη ή τον Σεφέρη. Κι αυτή τη στιβαρή και τολμηρή σκέψη τη βρίσκουμε ακόμα περισσότερο στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, που άρχισε να γράφεται αμέσως μετά το πραξικόπημα του ’67 και δημοσιεύτηκε ιταλικά το 1971 – μια φιλολογική πράξη κατά του «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών». Και καθώς το μυαλό του αναθεωρεί διαρκώς, τριάντα χρόνια αργότερα ξανάπιασε το βιβλίο, το ξανάγραψε και το ξαναδημοσίευσε το 2000 (κι ελληνικά το 2003).

Ακρα, σχολαστική, εξονυχιστική βιβλιογραφική έρευνα, όμως στον νου του Mario Vitti δεν βρίσκονται μόνο οι ειδικοί, οι συνάδελφοι και οι μαθητές, παρά και οι φιλοπερίεργοι αναγνώστες· ανάμεσά τους κι ο αυστηρότερος των κριτών –ετούτο είναι το μυστικό–, ο εαυτός του. Που προτιμάει ν’ ανοίξει, ανάμεσα στ’ αγκάθια, ένα καινούργιο μονοπάτι και να διακινδυνέψει μια ιδέα που ενδέχεται αργότερα να την απορρίψει ο ίδιος πρώτος, παρά να περιστρέφεται γύρω από τα ίδια και τα ίδια. Με την ωραία λοιπόν πρωτοβουλία των Ιταλών συναδέλφων και του Μουσείου Μπενάκη θα συγκεντρωθούμε παλιοί συνάδελφοι, μαθητές του κι ελπίζω πολλοί καινούργιοι φιλοπερίεργοι να μιλήσουμε, να συζητήσουμε, να ζωντανέψουμε όσο γίνεται το ανθρώπινο και το φιλολογικό πορτρέτο του».

Paola Maria Minucci, πρώην αναπληρώτρια καθηγήτρια Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας, Πανεπιστήμιο Ρώμης Sapienza

«Αμετανόητος έφηβος»

«Σας ευχαριστώ για την πρόσκληση να λάβω μέρος στο αφιέρωμα για τον Mario Vitti, τον δάσκαλο και φίλο, έναν χρόνο μετά τον θάνατό του.

Ολοι εμείς οι νεοελληνιστές, Ελληνες και ξένοι, του οφείλουμε πολλά, όλοι εμείς διαμορφωθήκαμε μέσα από τα βιβλία του. Οσο για μένα, του οφείλω και ένα επιπλέον μακρινό χρέος ευγνωμοσύνης, όταν μου επέτρεψε γενναιόδωρα να επισκεφθώ την πολύτιμη βιβλιοθήκη του κατά τη διάρκεια της συγγραφής της μονογραφίας μου για τον Καβάφη, τους μήνες που όλα τα βιβλία μου είχαν μείνει στο σπίτι στη Θεσσαλονίκη, αμέσως μετά τον σεισμό του 1978. Τότε έγινε η πρώτη μας γνωριμία και η φιλική συναναστροφή μας δεν έπαψε ποτέ. Μάλιστα η φιλία μαζί του, με την αγαπημένη σύζυγο, την Αλεξάνδρα, και τους γιους τους βαθμιαία βάθυνε, ιδίως σε ανθρώπινο επίπεδο.

Από τη Νέα Ρώμη στην Αρχαία Ρώμη είναι το βιογραφικό και πνευματικό ταξίδι του Mario Vitti.

Το ότι έζησε, στα χρόνια της διαμόρφωσής του, σε ένα περιβάλλον με διάφορες κουλτούρες με σταθερή παράδοση συνύπαρξης, του έδωσε μια διαφορετική οπτική γωνία που προήλθε από την απόσταση, από το πλεονέκτημα να βρίσκεται μέσα και έξω από τα πράγματα για τα οποία μιλάει. Και η απόσταση είναι διπλή, γιατί αρχικά είναι Ελληνας ή Ιταλός που γεννήθηκε και έζησε στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια Ιταλός που βλέπει την Ελλάδα από την Ιταλία.

Η συγγραφική δραστηριότητά του ήταν πάντα αντι-ακαδημαϊκή, ζωντανή και διεγερτική για τη σκέψη, οι κριτικές απόψεις του, πρωτότυπες και μερικές φορές «προκλητικές», δημιουργούσαν συχνά συζητήσεις, αλλά γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο άνοιγαν τον δρόμο για νέες έρευνες και ερμηνείες.

Στη ζωή του, όπως και στο έργο του, ο Vitti κράτησε, μέχρι τις τελευταίες μέρες του, τον ίδιο χαρακτήρα του ατίθασου νεαρού, του «αμετανόητου εφήβου», όπως πάντα μου άρεσε να τον αποκαλώ. Με οξύτητα και αντικομφορμιστική ζωντάνια τάραζε τα νερά και προήγε την έρευνα. Διατήρησε πάντα την περιέργεια του νεαρού ανθρώπου, τον ενθουσιασμό, μερικές φορές και την παραξενιά· ήταν απρόβλεπτος. Ολα αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούσαν να γίνουν αντιληπτά όταν βρισκόσουν μαζί του και είναι εμφανή και στον τρόπο που δούλευε και στο έργο του».

Ευριπίδης Γαραντούδης, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, ΕΚΠΑ/ «Mario Vitti, μια ελάχιστη αποτίμηση»

«Ανοιχτό πνεύμα»

«Η παρούσα διοργάνωση έρχεται να συμπληρώσει την παλαιότερη εκδήλωση του Μουσείου Μπενάκη (6 Δεκεμβρίου 2016), τα πρακτικά της οποίας διαθέτουμε στο βιβλίο «Μικρό αφιέρωμα στον Mario Vitti» (Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη, 2018). Ε

πιχειρώντας εδώ μια ελάχιστη αποτίμηση της σημασίας του Vitti για τη νεοελληνική φιλολογία, στέκομαι στα βασικά σημεία. Yπήρξε μία από τις σημαντικότερες μορφές της ανανέωσής της στη μεταπολεμική εποχή και στη Μεταπολίτευση, βασικός συντελεστής της εδραίωσής της σε στέρεο επιστημονικό πεδίο, όπως και σημαντικός διαμεσολαβητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας έξω από τα σύνορα της Ελλάδας, ιδίως με τις ιταλικές μεταφράσεις νεοελληνικών λογοτεχνικών κειμένων. Οι «Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας» (1971 και 2001 στα ιταλικά, 1978 και 2003 στα ελληνικά) του Vitti μπορούν να εκτιμηθούν ως η περισσότερο έγκυρη και εκσυγχρονισμένη, προσωποπαγής (δηλαδή γραμμένη από έναν συγγραφέα) συνθετική αφήγηση της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο σύνολό της. Αρκετές πλευρές του έργου του τον αναδεικνύουν πρωτοπόρο και καινοτόμο. Αυτό που κυρίως διακρίνει το έργο του, ως κριτικού λογοτεχνίας, μεταφραστή, φιλόλογου νεοελληνιστή και ιστορικού λογοτεχνίας, είναι το ανοιχτό πνεύμα, ό,τι μπορεί να ονομαστεί πνευματικός κοσμοπολιτισμός. Στην περίπτωσή του, ο πνευματικός κοσμοπολιτισμός σημαίνει, εκτός από την αυτονόητη ιδεολογική και αξιακή αποδοχή της οικουμενικότητας του πολιτισμού και της ισότητας των ανθρώπων, και την ηθική στάση που ελέγχει τη σχέση με το γνωστικό πεδίο του∙ με άλλα λόγια, αυτή η στάση είναι η δίχως προκαταλήψεις θεώρηση των απόψεων των άλλων και η αναθεώρηση των δικών του απόψεων».

Βενετία Αποστολίδου, Καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και Λογοτεχνικής Εκπαίδευσης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

«Ο αυτοδίδακτος νεοελληνιστής»

«Ο Mario Vitti είναι σήμερα πασίγνωστος σε όσους σπουδάζουν και μελετούν τη νεοελληνική λογοτεχνία. Η Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας που πρωτοεκδόθηκε το 1971 στα ιταλικά και το 1978 στα ελληνικά αλλά και τα άλλα βιβλία του για την κοινωνική λειτουργία της ηθογραφίας, τη Γενιά του 1930, τον Σεφέρη, τον Ελύτη, αποτελούν βασικά εργαλεία για τις νεοελληνικές σπουδές. Ο ίδιος δήλωνε αυτοδίδακτος. Δεν σπούδασε συστηματικά ιταλική ή ελληνική φιλολογία αλλά νομικά.

Οταν στο τέλος της δεκαετίας του 1940 ξεκινά να δημοσιεύει διακρίνεται από την ορμή του μεταπολεμικού νέου που θέλει να αφήσει πίσω τη φρίκη του πολέμου και να ρουφήξει ό,τι πιο μοντέρνο και δημιουργικό. Καθώς γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κωνσταντινούπολη, δεν είχε ποτιστεί με την πίκρα των ελληνικών τραυμάτων και τη μιζέρια των ελληνικών εκπαιδευτικών θεσμών. Διάλεξε ο ίδιος τους δασκάλους του, τον Κ. Θ. Δημαρά και τον Λίνο Πολίτη, έμαθε από αυτούς αλλά πήρε και κριτική απόσταση· πώς αλλιώς άλλωστε, αφού ο ίδιος ήταν σταθερά προσανατολισμένος στον μοντερνισμό. Μανιώδης αναγνώστης, αργότερα μανιώδης ερευνητής, πάντοτε επεδίωκε να βλέπει σύνολα. Τόλμησε, αυτός, ένας αυτοδίδακτος Ελληνοϊταλός, να γράψει τη δική του ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας στη δεκαετία του 1970, όταν το πεδίο των νεοελληνικών σπουδών άγγιζε την πρώτη του ωριμότητα, και τόλμησε, ακόμη μία φορά, στην αρχή του 21ου αιώνα, όταν η θεωρία κήρυσσε το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων, να την ξαναγράψει από την αρχή. Είχε ασφαλώς πολλά «δικά του λόγια» να πει».

♦ Επιστημονική ημερίδα «Mario Vitti. Nεοελληνιστης»
Σάββατο 17 Φεβρουαρίου, Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138