Οι ηρωίδες της Αντίστασης Κατοχή 1941-44

Το παρόν άρθρο μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα μικρό οδοιπορικό συνάντησης και γνωριμίας με τις γλυπτές απεικονίσεις -ολόγλυφες και ανάγλυφες- που έχουν φιλοτεχνηθεί και στηθεί σε κοινόχρηστους χώρους ανά την Ελλάδα, σε μια θέληση απότισης φόρου τιμής στις γυναικείες μορφές της Αντίστασης ’41-’44 και σαν κίνηση επίμονης άρνησης στη λήθη της δράσης και της θυσίας τους.

Η πρωιμότερη γλυπτική απεικόνιση με σχετικό θέμα αφορά τη Λέλα Καραγιάννη (Λίμνη Ευβοίας 1898 - Αθήνα 1944). Πρόκειται για τη φερώνυμη προτομή, η οποία φιλοτεχνείται το 1962 από τη Λουκία Γεωργαντή (Αθήνα 1919 - 2001), τοποθετείται την επόμενη χρονιά στον πεζόδρομο της Τοσίτσα, στο κέντρο της Αθήνας και εγκαινιάζεται στις 9 Ιουνίου 1963 από την πριγκίπισσα Ειρήνη επί δημαρχίας Α. Τσουκαλά.

Είναι από λευκό μάρμαρο και εδράζεται σε λιτή τετράπλευρη στήλη από το ίδιο υλικό, η εμπρόσθια όψη της οποίας φέρει ανάγλυφο διάκοσμο που αναπαριστά κλαδί δάφνης, επιλογή ιδεαλιστικής υφής, κλασικής καταγωγής και κλασικιστικής νοοτροπίας, με τιμητικό και αποθεωτικό σκοπό που, παραπέμποντας στη δαφνοστεφάνωση των ηρώων, συνδέεται στενά με την αγωνιστική δράση της τιμώμενης.

Η μορφή απεικονίζεται με τον κορμό μετωπικό και το κεφάλι σε δυναμική στροφή στον αριστερό ώμο.

Δεν είναι ντυμένη ούτε φέρει βραχίονες και το άνω τμήμα του μπούστου καθώς και το κεφάλι της αποδίδονται με τρόπο ρεαλιστικό, ενώ το υπόλοιπο υιοθετεί ένα συμπαγές γεωμετρικοποιημένο σχήμα ορθογώνιου χαρακτήρα με τραχιά επεξεργασία της επιφάνειας.

Ο τόνος τίθεται στην καμαρωτή προβολή του στέρνου και στην αγέρωχη στάση του κεφαλιού, στοιχεία που ερμηνεύουν απαράμιλλο θάρρος, αλύγιστη θέληση και ανυπότακτη θέση απέναντι στον κατακτητή.

Ισως η δημιουργός να έχει απαθανατίσει τη στιγμή που η ηρωίδα αντιμετωπίζει το εκτελεστικό απόσπασμα περήφανα και παλικαρίσια αλλά και με περιφρόνηση, στρέφοντας το κεφάλι προς αντίθετη κατεύθυνση, έχοντας το βλέμμα απαρέγκλιτα προσανατολισμένο στο όραμα της ελευθερίας για την οποία θυσιάζεται.

Στην πρόθεση απόδοσης τιμής στην εν λόγω ηρωίδα από τη γενέτειρά της, Λίμνη Ευβοίας, δημιουργείται τρία χρόνια μετά, το 1965, από την ίδια δημιουργό και επίσης σε λευκό μάρμαρο ένα αντίτυπο του πρωτογενούς έργου, το οποίο τοποθετείται σε κεντρικό σημείο της πόλης, μπροστά στην Ακτή Ποσειδώνος για να αποκαλυφθεί την ίδια χρονιά επί δημαρχίας Παναγιώτη Ριτσώνη.

Εδώ, η προτομή επιστέφει πανύψηλη μαρμάρινη στήλη, ελαφρά μειούμενη προς τα πάνω. Στο κατώτερο μέρος της υπάρχει πλακέτα με εγχάρακτη επιγραφή, που πληροφορεί σχετικά με την αντιστασιακή δράση της εικονιζόμενης, αποτελώντας συνοπτική μεταφορά του κειμένου του Στρατή Μυριβήλη που υπήρχε σε μεγαλύτερη πλάκα στο σχολείο της περιοχής πριν εκείνο κατεδαφιστεί, και η οποία διασώθηκε και μεταφέρθηκε στο Λαογραφικό Μουσείο της πόλης από τον ιδρυτή και τέως επιμελητή του, Δημήτρη Αποστόλου.

Από το ίδιο πρόπλασμα της Λουκίας Γεωργαντή θα μεταφερθούν, πολύ αργότερα, σε ορείχαλκο ακόμα τρεις πανομοιότυπες προτομές με σχετικό θέμα, που βρίσκονται αντίστοιχα στο Πολεμικό Μουσείο της Αθήνας, σε εκείνο της Θεσσαλονίκης (1976), καθώς και στο Μουσείο Μπουμπουλίνας (2003).

Η παρουσία προτομής της ηρωίδας στο τελευταίο μουσείο προκαλεί έκπληξη και εγείρει μια εύλογη απορία, η οποία βρίσκει ωστόσο απάντηση στο γεγονός ότι η Λέλα Καραγιάννη υπήρξε δισέγγονη της Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας. Στο συγκεκριμένο μουσείο υπάρχει επίσης μετάλλιο με ανάγλυφη απεικόνιση, φιλοτεχνημένη από τον Μιχάλη Παπαδάκη (Αθήνα 1944-2020), επίσης το 2003, όπου οι δύο εν λόγω μορφές αναπαρίστανται η μια δίπλα στην άλλη.

Αντίγραφά του δωρίστηκαν ως αναμνηστικά την ημέρα των αποκαλυπτηρίων της προτομής, που έγιναν παρουσία του τότε Προέδρου της Δημοκρατίας, Κωστή Στεφανόπουλου, στις 8 Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς, ημερομηνία της εκτέλεσης της ηρωίδας.

Η επιδίωξη συνύπαρξης των μορφών στο συγκεκριμένο μετάλλιο αποσκοπεί όχι μόνο στον τονισμό της συγγένειας αίματος, που τις ενώνει, αλλά κυρίως της εξίσου ανιδιοτελούς αγωνιστικής και θυσιαστικής προσφοράς τους με κοινό στόχο την ελευθερία.

Η πλέον πρόσφατα φιλοτεχνημένη προτομή της εν λόγω ηρωίδας απαντά στη Χαλκίδα και είναι τοποθετημένη σε πολύ κεντρικό σημείο της πόλης, συγκεκριμένα στη θέση Παραλία επί της οδού Βουδούρη. Δημιουργείται σε ορείχαλκο το 2005 από τον γλύπτη Γεώργιο Ρέτσα (1953-) και εδράζεται σε τρίβαθμο μαρμάρινο βάθρο, στην πρόσοψη του οποίου σημειώνεται με εγχάρακτα κεφαλαία γράμματα η ατομική ταυτότητα της μορφής ΛΕΛΑ / ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ, ενώ στο κατώτερο σημείο του υπάρχει ένθετη πλακέτα όπου αναγράφονται τα ακόλουθα: ΟΙ ΛΑΟΙ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ / ΠΟΤΕ ΝΑ ΞΕΧΝΟΥΝ/ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥΣ/ ΤΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΥΒΟΙΑΣ/ ΘΥΜΑΤΑΙ - ΑΝΑΓΝΩΡΙΖΕΙ - ΕΥΓΝΩΜΟΝΕΙ/ 20-3-2005.

Μια μαρμάρινη στήλη με αετωματική απόληξη, της οποίας οι όψεις φέρουν ανάγλυφο διάκοσμο με θεματικό περιεχόμενο προσωπογραφίες ηρωικών μορφών της Αντίστασης 1941-44, βρίσκεται στη συμβολή των οδών Πατησίων και Γλάδστωνος, στην Αθήνα.

Στη μία από τις όψεις απεικονίζεται η μορφή μιας εξίσου πολύ σημαντικής αγωνίστριας της Αντίστασης εκείνων των χρόνων, της Ιουλίας Μπίμπα (1910-1942), γνωστής και ως η δασκαλίτσα. Η μορφή εγγράφεται σε οβάλ περίγραμμα, περιέχει κεφάλι και μικρό τμήμα του μπούστου και τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της αποδίδονται με φανερή ρεαλιστική διάθεση.

Ακολουθεί ένας ολόσωμος ανδριάντας σε ανάμνηση της δράσης και της θυσίας της νεαρής εφήβου και μαθήτριας ακόμη Ηρώς Κωνσταντοπούλου (1927-1944), που κοσμεί την πλατεία της Τερψιθέας στον Πειραιά. Εχει φιλοτεχνηθεί σε λευκό μάρμαρο από τον γλύπτη Νικόλα (1909-1990) και εδράζεται πάνω σε βάθρο όχι ιδιαίτερα ψηλό, πλην καλαίσθητο.

Στην πρόσοψή του υπάρχει η εγχάρακτη επιγραφή «πεθαίνω τώρα που χαράζει η λευτεριά όμως / κάνω χαλάλι τα νιάτα μου για την Ελλάδα», λόγια της ίδιας της ηρωίδας, τα οποία θυμίζουν εκείνα της Ιφιγένειας στην τραγωδία του Ευριπίδη «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», όταν η τελευταία θυσιαζόταν επίσης για την Ελλάδα.

Η μορφή εικονίζεται σε στάση όρθια, μετωπική και ευθυτενή, είναι ντυμένη με το απλό καθημερινό της φόρεμα και φέρει στον λαιμό αλυσίδα με μεγάλο σταυρό, στοιχείο που παραπέμπει στον μάρτυρα. Αξιο ιδιαίτερης μνείας είναι ένα μικρόσωμο ανθρωπάκι, το οποίο είναι τοποθετημένο κάτω, δίπλα στα πόδια της μορφής, και παραπέμπει σε κούκλα, κατεξοχήν κοριτσίστικο παιχνίδι, επιλογή που δηλώνει τη θέληση του δημιουργού να εξάρει το πολύ νεαρό της ηλικίας της.

Το γεγονός εξάλλου ότι το εν λόγω παιδάκι-κούκλα στρέφει σε αντίθετη κατεύθυνση από εκείνη της ηρωίδας, δηλώνει ότι η Ηρώ έχει παρατήσει πια τα παιχνίδια και ασχολείται με σοβαρότερα θέματα. Ισως επίσης η εν λόγω κούκλα συνιστά συμβολική αναφορά στη μητρότητα που η Ηρώ θυσιάζει, στο παιδί που δεν θα αποκτήσει λόγω του πρόωρου θανάτου της.

Στοιχεία όπως το αγέρωχο κεφάλι, ο καμαρωτός κορμός, το προτεταμένο στέρνο, τα πόδια σε διασκελισμό προς τα μπρος και τα ανυψωμένα χέρια που ανοίγουν δυναμικά τα πέτα του φορέματος σαν να λένε χτυπάτε, δεν σας φοβάμαι, συνηγορούν στο σκεπτικό ότι το έργο μεταγράφει μάλλον τη στιγμή μόλις πριν από την εκτέλεσή της, όταν το νεαρό κορίτσι μοιάζει να προχωρεί γενναία προς τις κάννες των θυτών της.

Ωστόσο, τίποτα πάνω της δεν μαρτυρεί την έντονη φόρτιση της στιγμής που βιώνει και κανένας φόβος δεν υπάρχει στο πρόσωπό της, τίποτα δεν προϊδεάζει ότι ζει τις τελευταίες στιγμές της ζωής της. Αντίθετα, η έφηβη Ηρώ, που αποτυπώνεται με όλη τη φρεσκάδα, τη ζωντάνια και την ομορφιά των 17 της χρόνων, δίνει μάλλον την εντύπωση ότι πηγαίνει περίπατο ή στο σχολείο. Πρόθεση, εδώ, του δημιουργού δεν είναι να προκαλέσει συναισθήματα οίκτου και λύπης για την ηρωίδα, αλλά αντίθετα θαυμασμού, προβάλλοντας την παρούσα αντιστασιακή μορφή σαν παράδειγμα απαράμιλλου ηρωισμού και αυτοθυσίας.

Με αφορμή την πρόθεση έκφρασης ευγνωμοσύνης στη μνήμη της θυσίας τους, έχουν επίσης τοποθετηθεί, είτε στις γενέτειρες περιοχές των ηρωίδων, είτε στους τόπους της εκτέλεσής τους, μαρμάρινες πλακέτες, όπως για παράδειγμα αυτή της Λέλας Καραγιάννη στον Βοτανικό Κήπο Διομήδους (Διομήδειος Κήπος) στον Δήμο Χαϊδαρίου στην Αττική, σημείο της εκτέλεσής της, αλλά και εκείνη της Ελένης Βαλλιάνου (1909 -1944), Ελληνίδας ηρωίδας της Γαλλικής Αντίστασης, στη γενέτειρα της οικογένειάς της, στο Αργοστόλι, στην Κεφαλονιά.

*Φιλόλογος - ιστορικός της Τέχνης MALingu., MALettres, MAHA, PhD

📌 Η γράφουσα ευχαριστεί θερμά τον Δημ. Αποστόλου, τέως επιμελητή του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Λίμνης Ευβοίας, τη Δέσπ. Τσιριγώτη από το Τμήμα Πολιτισμού του Δήμου Χαλκιδέων, το Πολεμικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, την Υπηρεσία Φωτογραφικού Υλικού του Πολεμικού Μουσείου της Αθήνας, τη Λίντα Δεμερτζή - Μπούμπουλη, διευθύντρια του Μουσείου Μπουμπουλίνας, την Αθηνά Χρυσικοπούλου από το Τμήμα Πολιτισμού του Δήμου Χαϊδαρίου και τον Αναστάσιο Μινέτο από τον Δήμο Αργοστολίου για την πολύτιμη βοήθειά τους.