Ακίνητοι, αμίλητοι, αγέλαστοι

Ακούνητοι, αμίλητοι, αγέλαστοι, οι Εύζωνες φυλάνε άγρυπνα το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Πόσα όμως γνωρίζουμε για την ιστορία τους μέσα στον χρόνο ή για τα μέρη και τους συμβολισμούς της στολής τους;

Το φρεσκοτυπωμένο λεύκωμα «Εύζωνες. Το κλέος των Ελλήνων» που κυκλοφόρησε από τον νέο εκδοτικό οίκο Αείν των Κωνσταντίνου Σμυρνιωτάκη και Νίκου Κομν. Χατζηγεωργίου, σίγουρα λύνει πολλές από τις απορίες μας, με κείμενα και εικόνες.

Αυτή η συλλεκτική έκδοση βασίστηκε στην εμβληματική φωτογράφηση της Προεδρικής Φρουράς από τον διάσημο Ελληνοαμερικανό Stathis Orphanos (1940-2018), ο οποίος απαθανάτισε δεκάδες προσωπικότητες (από τους Τζορτζ Κιούκορ, Γκράχαμ Γκριν, Ντέιβιντ Χόκνεϊ, Φίλιπ Ροθ, Γκορ Βιντάλ μέχρι τους Μελίνα Μερκούρη, Οδυσσέα Ελύτη, Μίκη Θεοδωράκη, Κώστα Γαβρά, Μιχάλη Κακογιάννη κ.ά), ενώ το αρχείο του φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, στην Ουάσινγκτον.

Η λέξη «εύζωνος», που σημαίνει τον καλά εζωσμένο, απαντάται για πρώτη φορά στην Ιλιάδα του Ομήρου

Οι φωτογραφίες του «συνομιλούν» με 64 εικαστικά έργα που παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στη θεματική έκθεση «Εύζωνες» στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών-Ιδρυμα Βούρου-Ευταξία (Οκτώβριος 2020-Ιούλιος 2021) και στη συνέχεια περιόδευσαν σε μουσεία και πινακοθήκες εντός και εκτός Ελλάδος.

«Ο ενδυματολογικός σχεδιασμός της στολής των Ευζώνων δεν είναι ένας σχεδιασμός τού σήμερα. Αποτελεί τη μακροχρόνια εξέλιξη της πολεμικής ενδυμασίας των Ελλήνων από την αρχαιότητα μέχρι το ξεκίνημα και το τέλος του Αγώνα της Παλιγγενεσίας. Η χρήση της φουστανέλας, γνωστής ως στρατιωτικού ενδύματος (και πριν από τον Αγώνα), γενικεύτηκε για όσους πήραν τα άρματα, αλλά και ως τοπική φορεσιά, μέχρι να αποτελέσει στολή του Ευζωνικού», σημειώνουν οι Θεόδωρος Κωτσάκης και Τριαντάφυλλος Δ. Τριανταφυλλόπουλος, έφοροι της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Πελοποννήσου, στην αφιερωματική έκδοση.

Ετυμολογία και Ομηρος

Ξεφυλλίζουμε την ιστορία των Ευζώνων, που φτάνει ώς τον Ομηρο, με οδηγό το κείμενο της ιστορικού-αρχαιολόγου και πρέσβη ε.τ. Φωτεινής Τομαή:

● «Η ετυμολογία «εύζωνος» που σημαίνει τον/την -οταν αναφερόταν σε γυναίκες- καλά εζωσμένο/η (από τη λέξη ζώνη και το σύνθετο ρήμα ευ-ζώννυμι) απαντάται για πρώτη φορά στην Ιλιάδα του Ομήρου (ραψωδία Α, στίχος 429 και Ψ, στίχοι 261 και 760). Το συγκεκριμένο επίθετο σήμαινε τους ελαφρά ενδεδυμένους και, γι’ αυτό, ευκίνητους και ικανούς προς εκγύμναση ή πορεία στρατιώτες».

● «Η χρήση της, του «ευβάστακτου» στρατιώτη κατά τον Πλούταρχο (Βίοι παράλληλοι: Πελοπίδας-Μάρκελλος), δικαιολογεί την υιοθέτηση της λέξης και για τους αγωνιστές, κλέφτες και αρματολούς της Ελληνικής Επανάστασης, αφού ως ένδυμα ελαφρύ τούς παρείχε ευκινησία και σβελτάδα στα πεδία της μάχης».

● Η λέξη τσολιάς πάντως δεν είναι ελληνική και τη συναντάμε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. «Οι Οθωμανοί εκλάμβαναν ως κουρέλια (τουρκικά cul) τη συνήθως λερωμένη άσπρη φουστανέλα των Ελλήνων που ήταν ραμμένη από πολλά διαφορετικά αλλά ίδιου χρώματος κομμάτια υφάσματος».

● Το 1878, χρονιά που καθιερώθηκε η καθολική στρατολογία του ανδρικού πληθυσμού της χώρας, ιδρύθηκαν τα Ευζωνικά Τάγματα και το 1914 συγκροτήθηκε ως ιδιαίτερη μονάδα (άγημα) η Ανακτορική Φρουρά, η οποία εγκαταστάθηκε στο παρακείμενο των ανακτόρων Στρατόπεδο Γεωργίου Τζαβέλα, που ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του οπλαρχηγού της Ελληνικής Επανάστασης με καταγωγή από το ηρωικό Σούλι.

«Αέραααα»

● Για πρώτη φορά Εύζωνες πολέμησαν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 και στη συνέχεια στους Βαλκανικούς του 1912-13. «Τότε ακούστηκε για πρώτη φορά η ιαχή «Αέρα!», με τη γνωστή, όπως αποτυπώθηκε σε εικαστικές απεικονίσεις της εποχής, φιγούρα του Εύζωνα να ορμά με την ξιφολόγχη γυμνή κατά του εχθρού οδηγώντας στην απελευθέρωση ελληνικών περιοχών που παρέμεναν έως τότε αλύτρωτες. Ο ενθουσιασμός που προκάλεσαν στον λαό οι επιτυχίες εκείνες εκανε να αναβιώσουν τα κλέφτικα δημοτικά τραγούδια που εμπλουτίστηκαν με νέους στίχους».

● Στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο «μελοποιημένοι στίχοι, τους οποίους τραγούδησε η θρυλική Σοφία Βέμπο, αναπτερώνοντας το ηθικό του λαού με ήρωα τον τσολιά, κατάφεραν να περάσουν στις επόμενες γενιές και να τραγουδιούνται ακόμα. Ποιος δεν γνωρίζει το «Αχ! Τσιάνο, θα τρελαθώ, Τσιάνο,/με τους τσολιάδες ποιος μου είπε να τα βάνω..». Αλλά και «Γεια σου τσολιά μου» του Τσιτσάνη, αν και «αναφερόταν σε μια γυναίκα για να παινέψει την κορμοστασιά και την αγέρωχη περπατησιά της»».

● «Ανάλογα με την εποχή ή την αποστολή τους, οι Εύζωνες φέρουν μία από τις παρακάτω στολές: Την επίσημη, του τσολιά με τη λευκή φουστανέλα. Την καθημερινή χειμερινή που είναι βαθύχρωμος μακεδονίτικος ντουλαμάς. Την επίσης καθημερινή θερινή στολή, χακί χρώματος ή αλλιώς ντουλαμά των Βαλκανικών Αγώνων. Τη στολή των βρακοφόρων ή αλλιώς την κρητική στολή και τέλος, τη στολή των Ποντίων».

Συμβολισμοί, φέρμελη και τσαρούχια

● «Κάθε στολή ξεχωριστά συμβολίζει μεγάλους αγώνες τους έθνους. Εχουν ωστόσο όλες τους κοινό το φάριο, που είναι το κάλυμμα της κεφαλής των Ευζώνων, κατασκευασμένο με ύφασμα από κόκκινη τσόχα, και το μεταλλικό εθνόσημο στο σημείο του μετώπου, με εξαίρεση την ποντιακή στολή που έχει κάλυμμα κεφαλής μαύρου χρώματος. Από το φάριο κρέμεται θύσανος από μετάξι μελανού χρώματος, που συμβολίζει τα μαύρα δάκρυα του Ελληνισμού όταν πάσχιζε για την ελευθερία του στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας».

● Πάντως, η επίσημη στολή με τη φουστανέλα έχει βάση τη φουστανέλα της Ναυπάκτου. Είναι ωστόσο «πιο κοντή από εκείνη των αγωνιστών του ‘21 και αντί για απλές πτυχώσεις, το άσπρο ύφασμα κατασκευής της έχει 400 δίπλες για να συμβολίζει τους τέσσερις αιώνες σκλαβιάς του Ελληνισμού».

● Το εντυπωσιακότερο και δυσκολότερο κομμάτι της στολής είναι η φέρμελη, «το γιλέκο του Εύζωνα που, όπως και η υπόλοιπη στολή, είναι χειροποίητη και κατασκευάζεται από ειδικούς τεχνίτες, η τέχνη των οποίων μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά, ενώ το ραφείο στεγάζεται μέσα στο στρατόπεδο της Προεδρικής Φρουράς. Για την κατασκευή της χρειάζονται έξι μήνες».

● Οσο για τα τσαρούχια, «κατασκευασμένα στο χέρι και αυτά από ειδικούς τεχνίτες στο τσαρουχοποιείο του στρατοπέδου, από σκληρό κόκκινο δέρμα και μαύρη φούντα μπροστά, ζυγίζουν το καθένα 3,5 κιλά και φέρουν 600 βελονιές που γίνονται με σουβλιά και κηρωμένο σπάγκο για να μη σαπίζει και 100 με 120 καρφιά».

Κινησιολογία και χαρακτηριστικά

● Σήμερα οι εθελοντές οπλίτες που επιλέγονται με αυστηρή διαδικασία για το σώμα των Ευζώνων πρέπει να έχουν πολλά προσόντα (εκτός από λευκό μητρώο, δέσμευση στο καθήκον, άριστη σωματική διάπλαση, ύψος μεταξύ 1,80 και 2,10 κ.ά.), ενώ υποβάλλονται σε σκληρή εκπαίδευση τεσσάρων έως πέντε εβδομάδων και τήρηση αυστηρής πειθαρχίας που μεταξύ άλλων περιλαμβάνει και την επί 60 λεπτά απόλυτη ακινησία, ακόμα και σε ακραίες συνθήκες καύσωνα και ψύχους.

«Η ακινησία τους διαθέτει και συμβολικό περιεχόμενο: την ακλόνητη στάση που πρέπει να τηρούν απέναντι στα χτυπήματα, τις δοκιμασίες και την αμφισβήτηση των αξιών και των ιδανικών που κρατούν το έθνος ενωμένο. Συμβολισμούς εμπεριέχουν άλλωστε όλα όσα συνδέονται με την παρουσία τους, την κίνηση, τις στολές τους, τον οπλισμό και το τελετουργικό εν ώρα υπηρεσία τους. Ειδικά ο βηματισμός τους, πλην του θορύβου για να ακούνε οι νεκροί, περιλαμβάνει το τέντωμα και το λάκτισμα στη συνέχεια προς τα εμπρός και αναπαριστάνει την απώθηση του εχθρού, ενώ έπειτα το πόδι πέφτει με δύναμη κάτω σπρώχνοντας προς τα πίσω τα 400 χρόνια σκλαβιάς. Η δε ένωση των ποδιών συμβολίζει την ενότητα των Ελλήνων».

● Ανάμεσα σε πολλές, διασταυρωμένες ιστορικές μαρτυρίες γενναιότητας και λεβεντιάς, όπως σημειώνει η Φ. Τομαή, υπάρχει μία που αναφέρεται σε Εύζωνα ο οποίος φύλαγε τη σημαία στην Ακρόπολη την ημέρα που οι ναζί εισέβαλαν στην Αθήνα, στις 27 Απριλίου του 1941. Οταν διατάχθηκε να την υποστείλει για να υψωθεί η ναζιστική σημαία, εκείνος τυλίχθηκε με την ελληνική σημαία και έπεσε από τον Ιερό Βράχο θυσιάζοντας τη ζωή του, μην αντέχοντας την ταπείνωση.