Αποδομώντας την εικονιστική φόρμα

Το 1927, η Sophie Taeuber-Arp (1889-1943) στο βιβλίο της «Guidelines for Drawing Instruction in the Textile Professions» (Οδηγίες για τη διδασκαλία του σχεδίου στα επαγγέλματα της κλωστοϋφαντουργίας) που συνέγραψε με την Blanche Gauchat αναφέρει: «Η επιθυμία να εμπλουτιστούν και να ωραιοποιηθούν τα πράγματα δεν μπορεί να ερμηνευτεί υλιστικά, δηλαδή με την έννοια της αύξησης της αξίας τους ως κτημάτων, μάλλον, πηγάζει από το ένστικτο της τελειότητας και τη δημιουργική πράξη».

Κατά τη διάρκεια της καριέρας της, έδειξε αυτήν ακριβώς την επιθυμία της, να κάνει όμορφα πράγματα, με ένα επίπεδο ακρίβειας που θα γινόταν το χαρακτηριστικό της, σε μια μεγάλη ποικιλία μέσων και καλλιτεχνικών αναζητήσεων.

Εργάστηκε ως σχεδιάστρια υφασμάτων, έφτιαχνε χειροτεχνήματα με χάντρες, κοστούμια, έπιπλα και διακοσμητικά για εσωτερικούς χώρους, συνέχισε επίσης ως καθηγήτρια εφαρμοσμένων τεχνών, δημιουργός σε κουκλοθέατρο, κατασκευάστρια κοσμημάτων, αρχιτέκτονας, ζωγράφος, γλύπτρια, εικονογράφος αλλά και ως συντάκτρια περιοδικών.

Μέσω της καλλιτεχνικής της παραγωγής και των επαγγελματικών αναζητήσεών της, αμφισβήτησε με συνέπεια τα ιστορικά όρια που διαχωρίζουν τις καλές τέχνες από τη χειροτεχνία και το σχέδιο.

H Sophie Henriette Gertrud Taeuber γεννήθηκε στο Νταβός της Ελβετίας και ήταν το πέμπτο παιδί του Πρώσου φαρμακοποιού Emil Taeuber και της Ελβετής Sophie Taeuber-Krüsi. Οι γονείς της λειτουργούσαν ένα φαρμακείο στο Νταβός έως ότου ο πατέρας της πέθανε από φυματίωση, όταν εκείνη ήταν μόλις δύο ετών. Τότε όλη η οικογένεια μετακόμισε στο Τρόγκεν όπου η μητέρα της άνοιξε μια πανσιόν φιλοξενίας. Εκεί η μικρή Sophie διδάχτηκε να ράβει από τη μητέρα της.

Σπούδασε σχέδιο υφασμάτων στην εμπορική σχολή (Gewerbeschule, σήμερα Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών) στο St. Gallen (1906-1910). Στη συνέχεια πήγε στο εργαστήριο του Wilhelm von Debschitz και στο σχολείο του στο Μόναχο, όπου σπούδασε το 1911 και ξανά το 1913. Στο μεταξύ, σπούδασε για έναν χρόνο στη Σχολή Τεχνών και Χειροτεχνίας (Kunstgewerbeschule) στο Αμβούργο.

Το 1914, λόγω του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, επέστρεψε στην Ελβετία. Εντάχθηκε στο Schweizerischer Werkbund το 1915 και την ίδια χρονιά, παρακολούθησε τη Σχολή Χορού Laban στη Ζυρίχη. Το καλοκαίρι έγινε μέλος της καλλιτεχνικής κοινότητας Monte Verita στην Ascona και το 1917, χόρεψε με τη Suzanne Perrottet, τη Mary Wigman και άλλους στο Sun Festival που διοργάνωσε ο Laban στην πόλη.

Το 1915, σε μια έκθεση στην γκαλερί Tanner, γνώρισε τον ντανταϊστή, Γερμανό καλλιτέχνη Jean «Hans» Arp (1886-1966), ο οποίος είχε μετακομίσει στη Ζυρίχη το 1915 για να αποφύγει την επιστράτευσή του από τον γερμανικό στρατό κατά τη διάρκεια του Α' Παγκόσμιου Πολέμου. Παντρεύτηκαν το 1922 και άλλαξε το επίθετό της σε Taeuber-Arp. Οι δυο τους συνεργάστηκαν αρμονικά-καλλιτεχνικά σε όλη τη ζωή τους.

Από το 1916 έως το 1929, η Sophie ήταν εκπαιδεύτρια στη Zürich Kunstgewerbeschule στην Ελβετία, διδάσκοντας μαθήματα κεντήματος και σχεδίου.

Τα κλωστοϋφαντουργικά και γραφικά της έργα από το 1916 έως τη δεκαετία του 1920 είναι από τα πρώτα κονστρουκτιβιστικά έργα, μαζί με αυτά του Πιετ Μοντριάν (Piet Mondrian, 1872-1944) και του Καζιμίρ Μαλέβιτς (Kasimir Malevich, 1879-1935). Αυτές οι περίπλοκες γεωμετρικές αφαιρέσεις αντικατοπτρίζουν μια λεπτή κατανόηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ χρώματος και μορφής.

Συμμετείχε στο κίνημα Νταντά (Dada) της Ζυρίχης, το οποίο επικεντρώθηκε στο διάσημο Cabaret Voltaire. Πήρε μέρος σε παραστάσεις εμπνευσμένες από το Νταντά ως χορεύτρια, χορογράφος και κουκλοπαίκτρια και σχεδίασε κούκλες, κοστούμια και σκηνικά για παραστάσεις στο Cabaret Voltaire καθώς και σε άλλα ελβετικά και γαλλικά θέατρα. Μάλιστα στα εγκαίνια της Galerie Dada το 1917, χόρεψε σε ποίηση του Γερμανού Hugo Ball (1886-1927) φορώντας μια σαμανική μάσκα από τον Marcel Janco (1895-1984).

Το 1918, ο διευθυντής του σχολείου όπου δίδασκε της ανέθεσε να σχεδιάσει μαριονέτες για μια μοντέρνα εκδοχή του έργου «King Stag» της commedia dell'arte του 18ου αιώνα. Αυτές οι ζωγραφισμένες ξύλινες φιγούρες εμφανίστηκαν σε διάφορες πρωτοποριακές εκδόσεις καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής της. Η ομάδα των σχετικών γλυπτών της Taeuber-Arp με κεφάλια αφηρημένης τέχνης θεωρούνται σήμερα εικόνες της περιόδου Dada.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας του 1930, η Taeuber-Arp δημιούργησε πολλά αρχιτεκτονικά και σχέδια εσωτερικών χώρων, με σημαντικότερα τη συνεργασία της με τον σύζυγό της Arp και τον Ολλανδό καλλιτέχνη Theo van Doesburg (1883-1931) για τη φιλόδοξη διακόσμηση του συγκροτήματος ψυχαγωγίας Aubette στο Στρασβούργο της Γαλλίας.

Το 1929, η Taeuber-Arp έφυγε από τη Ζυρίχη για το Παρίσι, όπου έστρεψε την προσοχή της σε αφηρημένους πίνακες και ζωγράφισε ξύλινα ανάγλυφα που χρησιμοποιούν «μειωμένο γεωμετρικό λεξιλόγιο». Αυτά τα έργα παρουσιάζουν μια ένταση μεταξύ ακρίβειας και απρόσμενου παιχνιδιάρικου χαρακτήρα που είναι χαρακτηριστικό της καλλιτεχνικής της παραγωγής.

Κατά τη δεκαετία του 1930, συνδέθηκε με δύο ομάδες καλλιτεχνών, ομοίως αφοσιωμένων στην αφαίρεση, τους Cercle et Carré και Abstraction-Création, αλλά επιμελήθηκε επίσης και το βραχύβιο διεθνές περιοδικό Plastique/Plastic.

Πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής της στην «εξορία», καθώς κατέφυγε στη Νότια Γαλλία κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Σε αυτή την τελευταία φάση της καριέρας της, συνέβαλε με τα έργα της μαζί με άλλους καλλιτέχνες στις εκδόσεις «5 Constructionen + 5 Compositionen» και «10 Origin», που εκδόθηκαν από την ένωση Ελβετών μοντέρνων καλλιτεχνών Allianz.

Εκανε επίσης μια σειρά από πληθωρικά γραμμικά σχέδια που φαίνονται αυτοσχέδια αλλά στην πραγματικότητα είναι σχεδιασμένα και εκτελεσμένα με απόλυτη ακρίβεια.

Στις αρχές του 1943, η Sophie έχασε το τελευταίο τραμ για να γυρίσει στο σπίτι της και εκείνο το μοιραίο βράδυ που χιόνιζε κοιμήθηκε στο εξοχικό του Ελβετού αρχιτέκτονα και φίλου της Max Bill (1908-1994). Πέθανε εκεί από δηλητηρίαση λόγω εισπνοής μονοξειδίου του άνθρακα που προκλήθηκε από μια λανθασμένη λειτουργία της σόμπας που τη ζέσταινε.

Επειτα από αυτό το τυχαία τραγικό γεγονός, ο σύζυγός της εργάστηκε για να προωθήσει την εικαστική κληρονομιά της, εν μέρει και με την παραγωγή μιας σειράς μεταθανάτιων «αναδημιουργιών» των έργων τέχνης της.

Αυτή την εποχή η πρώτη μεγάλη έκθεση της Γαλλο-Ελβετής δημιουργού στις ΗΠΑ εδώ και 40 χρόνια απλώνεται στον τρίτο όροφο του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (ΜοΜΑ). Με τίτλο «Sophie Taeuber-Arp: Living Abstraction» εξετάζει το καινοτόμο, ευρύ έργο και το πολύπλευρο ταλέντο της, μέσα από περίπου 300 έργα συγκεντρωμένα από περισσότερες από 50 δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές σε όλο τον κόσμο.

Μέσα από τις πρωτοποριακές δημιουργίες της παρακολουθούμε την πορεία της καριέρας της. Εγινε επιτυχημένη επαγγελματίας και δασκάλα κλωστοϋφαντουργίας, ενώ ταυτόχρονα πειραματιζόταν με τη μη παραστατική τέχνη.

Ανταποκρινόμενη στη δομή του πλέγματος των υφασμάτων και στα έντονα χρώματα της δημοτικής παραδοσιακής κουλτούρας, δημιούργησε ζωηρά έργα σε χαρτί και κεντήματα. Το έργο της ξεχώριζε από την αφηρημένη τέχνη των συγχρόνων της παρακάμπτοντας εντελώς την αποδόμηση της εικονιστικής φόρμας.

Θαυμαστά συνεχίζει ως συμμετέχουσα στο κίνημα Dada, κατασκευάστρια υφασμάτων και αντικειμένων, σχεδιάστρια τοιχογραφιών, επίπλων, εσωτερικών χώρων και κτιρίων, ως ζωγράφος-γλύπτρια, συντάκτρια περιοδικού και φυσικά ως μάστερ της γεωμετρικής αφαίρεσης.

Στις γκαλερί του πρωτοποριακού μουσείου, συναντάμε αριστουργηματικά έργα. Υφάσματα, χειροτεχνήματα με χάντρες, πολυχρωμικές μαριονέτες, αρχιτεκτονικά και σχέδια χώρων, βιτρό, έργα σε χαρτί, πίνακες ζωγραφικής, ανάγλυφα γλυπτά, φωτογραφίες και μια επιλογή έντυπου υλικού που περίτεχνα μας δείχνουν τη ρευστή της κίνηση ανάμεσα σε είδη, κλάδους και δημιουργικούς ρόλους με μόνο οδηγό την αφαίρεση.

Για την Taeuber-Arp η αφαίρεση ήταν πάντα συνδεδεμένη με μια καθημερινή βιωμένη πραγματικότητα, στην οποία τα αντικείμενα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν και να χειραγωγηθούν, οι χώροι να μετακινηθούν και τα έργα τέχνης να εξεταστούν και να βιωθούν.

Πειραματίστηκε με βασικά χρώματα και αφηρημένες φόρμες, αναπτύσσοντας μια σειρά από συνθέσεις με ορθογώνια και κύκλους, χωρίς να περιορίζεται στον καμβά. Μετέφρασε επίσης αυτές τις ιδέες της σε όλη την γκάμα των έργων της φτιάχνοντας ζωντανές μορφές που κινούνται ανάμεσα στη νηφαλιότητα και τη σιωπή.

Η πολυτάλαντη Sophie έφυγε μόλις σε ηλικία 53 ετών, αλλά όλα τα έργα της ενσαρκώνουν το διά βίου ενδιαφέρον της για την αφαίρεση, τη συνεχή ανάπτυξη νέων ιδεών και την ικανότητά της να αγκαλιάσει νέα υλικά και μεθόδους με τρόπο που παραμένει εξαιρετικά επιδραστικός για τους καλλιτέχνες μέχρι σήμερα.

Οι δημιουργίες της ανταποκρίθηκαν στον χρόνο και τον τόπο κατασκευής τους, σύμφωνα με τη φιλοδοξία της Taeuber-Arp να κάνει «ζωντανά πράγματα» σε «ένα νέο στιλ που μας ταιριάζει», ενώ το έργο της προτείνει έναν πιο ανοιχτό και περιεκτικό τρόπο σκέψης για ολόκληρη την ιστορία της σύγχρονης τέχνης..

? «Sophie Taeuber-Arp: Living Abstraction», 3ος όροφος, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜοΜΑ), Νέα Υόρκη. Μέχρι 12 Μαρτίου 2022.