Το αδιέξοδο μιας πορείας

1. Δεν αμφισβητείται πλέον σοβαρά πως η οικολογική/κλιματική κρίση είναι δομική και συστημική, μέρος της γενικότερης-γενικευμένης/πολυδιάστατης και καθολικής κρίσης (οικονομικής, κοινωνικής, αξιακής, πολιτικο-δημοκρατικής) ενός συγκεκριμένου μεγα-συστήματος, και ως τέτοια απαιτεί συστημική αλλαγή.

Πρόκειται για μια αδιέξοδη πορεία στην οποία έχει εγκλωβισθεί η δυτική πολιτικο-οικονομική και κοινωνική οργάνωση και το δυτικό φαντασιακό, επιδιώκοντας την όλο και περισσότερη, αέναη και άνευ ορίων μεγέθυνση (γέννημα της «ένδοξης» ή χρυσής τριακονταετίας 1945-1975) που (υπο)στηρίζεται από το «ασύλληπτο όραμα» μιας ευμάρειας-ευτυχίας, μέσω της (υπερ)κατανάλωσης, όλο όμως και φθίνουσας (τα τελευταία τουλάχιστον είκοσι χρόνια).

Πράγματι, εκτός του ότι η (ποσοτική) ευημερία μιας κοινωνίας και η ατομική ευζωία δεν συνδέονται με τον πλούτο της χώρας (ΑΕΠ) (παράδοξο του R. Easterlin), είναι πλέον αναμφισβήτητο ότι η όλο και περισσότερη οικονομική μεγέθυνση στις χώρες που έχουν ήδη κατακτήσει τα τελευταία διακόσια περίπου χρόνια ένα σχετικά υψηλό μαζικό βιοτικό επίπεδο χάρις σ’ αυτήν, δεν έχει τα οφέλη που θα είχε στις φτωχές ή αναπτυσσόμενες χώρες.⁽¹⁾

Δηλαδή, με άλλα λόγια, «έχοντας πιάσει ταβάνι», η οικονομική μεγέθυνση δεν επιφέρει πλέον σημαντική αναβάθμιση του επιπέδου ευημερίας και ευζωίας στα βιομηχανικά κράτη του Βορρά (ούτε την ανεργία μειώνει), ενώ ταυτόχρονα συνδέεται με ανισότητες (π.χ. ΗΠΑ) και με καταστροφική ανάλωση πόρων του πλανήτη. Η διαρκής (χωρίς όρια) μεγέθυνση, απορροφά για την ανθρώπινη κατανάλωση 1,7 περισσότερους φυσικούς πόρους από τους διαθέσιμους στον πλανήτη. Εν ολίγοις, οι κυβερνήσεις και οι μεγάλες διεθνείς οικονομικές οντότητες θα πρέπει να αναρωτηθούν σε ποιο σημείο τα κόστη της περαιτέρω μεγέθυνσης υπερβαίνουν καταστροφικά τα οφέλη.

2. Ομως δεν πρόκειται μόνο για κρίση ενός (αόρατου) «μεγα-συστήματος»/τέρατος και των εξουσιαστικών δομών του, αλλά «καθολικής σύλληψης του κόσμου», που οδηγεί στο πολιτισμικό ερώτημα που ήδη τέθηκε «Σε τι κόσμο θέλουμε να ζούμε;». Πιο συγκεκριμένα, «Σε τι είδους κοινωνία και πολιτεία;» ή, αλλιώς, «Τι είδους ζωή θέλουμε ή οραματιζόμαστε;».

«Η κρίση ως ιστορική και πολιτισμική συνθήκη διακυβέρνησης συνδέεται με το ερώτημα πώς να ζούμε, πώς να επιθυμούμε ⁽²⁾» αλλά επίσης και πού, σε ποιο, ειδικότερα, μέγεθος χώρου-τόπου, σε ποια κλίμακα. Με λίγα λόγια, πρόκειται για αναζήτηση νοήματος η οποία (επαν)εμφανίζεται κάθε φορά όταν οι συνθήκες επιδεινώνονται ⁽³⁾.

Οι επιλογές-απαντήσεις στα σχετικά ερωτήματα δεν μπορεί παρά να είναι συλλογικές και να εναπόκεινται στον «δήμο» και τη δημοκρατία του. Προηγουμένως όμως απαιτείται αναστοχασμός, αναζήτηση αιτίων, συνειδητοποίηση του αναγκαίου και επαρκούς – ολιγοεπάρκεια ή «λιτή αφθονία». Σε ένα τέτοιο πλαίσιο οι πολίτες δεν θα τρέχουν με άγχος πίσω από ολοένα μεγαλύτερο εισόδημα και ολοένα περισσότερη κατανάλωση εμπορευμάτων ⁽⁴⁾, αλλά και της ευθραυστότητας της ζωής και της φύσης. Τα παραπάνω κατέδειξε και η πανδημία και η σχετική ρητορική περί «αλλαγής πορείας και νέας αρχής με νέες-συλλογικές αξίες», που ακολούθησε.

Ταυτόχρονα με την αναζήτηση νοήματος, νέοι-εναλλακτικοί τρόποι ζωής, νέοι τρόποι παραγωγής και κατανάλωσης σε βιο-χωρο-τοπικό επίπεδο με βάση τις διαβαθμισμένες ανάγκες, αλλά και νέα πολιτικά εργαλεία με άξονα την αμεσοσυμμετοχική δημοκρατία επινοούνται και ήδη εφαρμόζονται, και άλλα αναζητούνται. Ολα τούτα προϋποθέτουν νέο αξιακό και στρατηγικό πολιτικό σχέδιο-σχεδιασμό προς μια μετα-αγορά/μεγεθυνσιακή και μετακαπιταλιστική προοπτική.

3. Η οικοκλιματική κρίση ειδικότερα δεν εμφανίσθηκε ξαφνικά, «δεν έπεσε από τον ουρανό», δεν είναι «ατύχημα». Είναι το συνεξελικτικό αποτέλεσμα συγκεκριμένης, οργανωμένης, «αναγκαίας» και μακροχρόνιας διαδικασίας, οικονομικής αλλά και ιδεολογικοπολιτικής. Σε αυτήν εγγράφονται και οφείλονται η κλιματική και υγειονομική κρίση-πανδημία ως συνέπεια της αλλοίωσης ή και καταστροφής της σχέσης μεταξύ ανθρώπων αλλά και ανθρώπων και φύσης και άλλων μορφών ζωής. Με άλλα λόγια, η εξάντληση των πόρων δεν είναι προσωρινή. Δεν πρόκειται για μια «τεχνική» δυσλειτουργία, και μάλιστα μια υποτίμηση του κεφαλαίου της φύσης, την οποία μετά θα διαδεχθεί πάλι το κεφάλαιο στην πράσινη τώρα εκδοχή του μαζί με την πράσινη τεχνολογία σ’ έναν νέο μετασχηματισμό και μια νέα επαναποικιοποίηση του πλανήτη.

Ωστόσο, στο παραπάνω πλαίσιο ανάλυσης γίνεται κατανοητό πως δεν αρκούν, ή και αποπροσανατολίζουν, παρά τις επιμέρους και εντοπισμένες βελτιώσεις, οι φιλοπεριβαλλοντικές/τεχνοδιαχειριστικές και οικοαποδοτικές εφαρμογές της πράσινης οικονομίας-μετάβασης, η νέα φιλοπεριβαλλοντική νομοθεσία ή και ο ατομικός «πράσινος» τρόπος ζωής-κατανάλωσης. Επομένως το ζητούμενο είναι μια συνολική στροφή οικο/κοσμοαντίληψης και οικο/φιλοσοφίας, μια αλλαγή όπως αναφέρθηκε πλεύσης -παραδείγματος του κόσμου αλλά και του νοήματος και των αξιών ζωής, η οποία μόνο ως ριζική και ολική μπορεί να νοηθεί.

Ας σημειωθεί ότι η πράσινη οικονομία-μεγέθυνση του νέου (πράσινου) new deal επιστρατεύεται όχι μόνο για την επίλυση της οικολογικής/κλιματικής κρίσης αλλά και της οικονομικής. Η τελευταία έρχεται κι αυτή να υπογραμμίσει και την αποτυχία της («ελεύθερης») αγοράς. Πράγματι αυτή, η οποία εθεωρείτο ως η μόνη που μπορεί, κατά τον καλύτερο τρόπο, να αναπτύξει και κατανείμει τους σπανίζοντες φυσικούς πόρους με βάση την οικονομική αποτίμηση κόστους - ωφέλειας, δεν μπορεί, «δεν έχει τα φάρμακα», ένεκα εγγενών ατελειών και αντιφάσεών της, να ρυθμίσει την κλιματική κρίση.

Οι μηχανισμοί της αγοράς με τη σύμπραξη των τεχνοεπιστημονικών καινοτομιών αλλά και τη συνέργεια του κράτους δεν μπορούν να «υπηρετούν» ταυτόχρονα και την οικονομική μεγέθυνση και την προστασία ή εξοικονόμηση των φυσικών πόρων-φυσικής κληρονομιάς/περιουσίας. Οποιαδήποτε προσπάθεια της εκάστοτε εξισορροπητικής διαιτησίας-συμβιβασμού των δύο, ακόμα και περιβεβλημένη με τον μανδύα της «ελεγχόμενης μεγέθυνσης» ή «αειφόρου ή βιώσιμης ανάπτυξης», συνιστά ματαιοπονία. Η ίδια η περίφημη έκθεση Στερν (2005) υπογράμμιζε ότι η «κλιματική αλλαγή αποτυπώνει τη μεγαλύτερη και πιο εκτεταμένη αποτυχία της αγοράς μέχρι σήμερα».

Η πράσινη μεγέθυνση του νέου οικο/κοινωνικού συμβολαίου δεν είναι παρά μια νέα οικο/σοσιαλφιλελεύθερη συναίνεση, αναγκαία και επείγουσα. Συναίνεση που λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο ενός νέου συνεργασιακού (και όχι συνεργατικού) καπιταλισμού, μιας νέας (οικο)αγοράς, τα (πράσινα) κέρδη της οποίας θα κατευθύνονται και θα τροφοδοτούν και πάλι απλώς τη (μία και ποσοτική) μεγέθυνση με πράσινο επικάλυμμα: πράσινη επιχειρηματικότητα, πράσινες τράπεζες για πράσινες επενδύσεις, πράσινα ομόλογα, πράσινες ασφαλίσεις, πράσινη κερδοσκοπία κ.ά. Είναι γνωστή από παλιά η οικειοποίηση της οικολογίας από την (πράσινη) βιομηχανία (βιομηχανική οικολογία) και την (πράσινη) χρηματοοικονομική.

Ηδη η νεοφιλελεύθερη καπιταλιστική απάντηση στην οικολογική κρίση είναι η περιβαλλοντική χρηματοοικονομική όχι μόνο για χρηματοδοτήσεις π.χ. με βάση το περιβαλλοντικό αποτύπωμα μετά από αξιολόγηση, αλλά και με τα νέα χρηματοπιστωτικά προϊόντα: «ομόλογα καταστροφής», «κλιματικά παράγωγα», «αγορά άνθρακα» κ.ά.

Και τούτα παράλληλα με τις πράσινες ανισότητες και τον «περιβαλλοντικό ρατσισμό» που τις συνοδεύει. Μια έστω πράσινη ή πρασινίζουσα μετάβαση δεν μπορεί να είναι οικολογική χωρίς τη ρύθμιση του κοινωνικού προβλήματος. Με άλλα λόγια, πρέπει να προηγηθεί της οικολογικής μετάβασης η σημαντική μείωση των ανισοτήτων (εισοδημάτων, περιουσιών).

Τούτο πρέπει μάλιστα να προσανατολίζει σε άλλες προτεραιότητες, όπως για παράδειγμα τη μείωση του χρόνου εργασίας χωρίς μείωση του μισθού, το να παράγουμε λιγότερο, το να καταναλώνουμε λιγότερο και να εκπέμπουμε συνεπώς λιγότερα αέρια θερμοκηπίου. Επίσης ένα οριζόντιο οικοφορολογικό μέτρο (π.χ. αύξηση του φόρου στα καύσιμα) θα έχει σημαντικές συνέπειες στα φτωχά και μεσαία στρώματα που εξοβελίζονται πλέον από το κέντρο των παγκοσμιοποιημένων ρυπογόνων και ενεργοβόρων μητροπολιτικών κέντρων, με αποτέλεσμα αντιδράσεις και ακόμα εξεγέρσεις (βλ. π.χ. «Κίτρινα γιλέκα» στη Γαλλία).

Από την άλλη, μια μετάβαση προς μη ρυπογόνες πηγές ενέργειας (ενεργειακή μετάβαση) που να ενσωματώνει τα βιοφυσικά όρια και με βάση αυτά να καθορίζονται οι ενεργειακές ανάγκες, πρέπει να επικεντρώνεται, εκτός από τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) που θα αναπτύσσονται σε χωρο-τοπικό επίπεδο και με δημοκρατική (αυτο/συνεργατική) διαχείριση στην εξοικονόμηση (ή ελαχιστοποίηση) ενέργειας και τη συνετή χρήση της. Παράλληλα χρειάζεται να συνοδεύεται σταδιακά και οργανωμένα από μηδενική μεγέθυνση ή οικονομία του σταθερού κύκλου (ανάπτυξη χωρίς μεγέθυνση όπου ύλη και ενέργεια δεν θα ξεπερνούν τη φέρουσα ικανότητα της γης) (5). Γενικότερα, λοιπόν, εάν οι ΑΠΕ δεν εντάσσονται σε μια ολιστική και δημοκρατική πολιτική ενέργειας (ενεργειακή δημοκρατία) κυρίως μείωσης της κατανάλωσης, τα μικρά οφέλη που μπορούν να προκύψουν από τούτες εξανεμίζονται.

*Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών. Το βιβλίο του «Σκιές από το μέλλον. Δυσδιάκριτες πτυχές της οικοκλιματικής κρίσης» μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις των Συναδέλφων.

ΠΗΓΕΣ

(1) G. Monbiot, «In this age of diamond sauce pans, only recession make sense», «The Guardian», 9/10/2007, σ. 23.

(2) Α. Αθανασίου, «Η κρίση ως “κατάσταση έκτακτης ανάγκης”. Κριτικές και αντιστάσεις», εκδ. Σαββάλας, 2012, σ. 27.

(3) M. Augé, «Πού χάθηκε το μέλλον;», εκδ. Πολύτροπον, 2008, σ. 92.

(4) Κ. Σταμάτης, «Το νόημα του σοσιαλισμού σήμερα», «Ο Πολίτης», τεύχ. 162/2008, σ. 14-34 (18). (5) Φ. Προέδρου, «Ανάπτυξη και ευημερία στον 21ο αιώνα. Η προσέγγιση των οικολογικών οικονομικών και η περίπτωση της Ελλάδας», IWrite.gr, 2013, σ. 47.