Σπασμένα ξύλα από ταξίδια που δεν τελείωσαν

1. Η αφόρμηση. Ηταν Κυριακή, 12.1.2020, όταν η μαθήτριά μου Χρυσούλα Μητσοπούλου, διδάκτορας φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων, μας «ξεναγούσε» στην Καισαριανή. Τότε μου τηλεφώνησε ο φίλος μου Βασίλης Παπαϊωάννου, στυλοβάτης του συλλόγου «Ιλισός» και Α' αντιπρόεδρος της «Πανηπειρωτικής», για να με παρακαλέσει να μετάσχω στην παρουσίαση του βιβλίου «Η κραυγή της σιωπής», η οποία είχε προγραμματισθεί για την 1η Φεβρουαρίου. Ηταν τέτοια η «γείωση» στη διαρκή ανάσα της περιοχής που δεν μπορούσα να το αρνηθώ…

2. Ο συγγραφέας. Επιπλέον και η παρουσία του συγγραφέα του βιβλίου μού ήταν γνώριμη στην εγχώρια σκηνή. Ο Σπύρος Τζόκας διαμόρφωσε μια τρισυπόστατη παρουσία στους θεσμούς δημοσιότητας: πολιτική σκηνή, ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, λογοτεχνική δημιουργία. Ως προς την πολιτική σκηνή: γεννήθηκε στην Καισαριανή, διετέλεσε αντιδήμαρχος και δήμαρχος Καισαριανής και στη συνέχεια αντιπεριφερειάρχης Αττικής, διατηρώντας το πολιτικό του «στίγμα» ευκρινώς έως σήμερα. Ως προς την ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία, μετά την απόκτηση διδακτορικού διπλώματος δίδαξε ως «ειδικός επιστήμων» στα Πανεπιστήμια Πειραιώς, Θεσσαλίας και Αθηνών καθώς και στο Ελεύθερο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο στο «Συνεργαζόμενο Εκπαιδευτικό Προσωπικό». Το συγγραφικό του έργο πραγματεύεται την εγχώρια ιστορία, από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τις μέρες μας. Ως προς το λογοτεχνικό του έργο, υπήρξε ήδη σταθμός ο «Κύκλος των “μάταιων” πράξεων» (2014) και στην αναζωογόνηση της κινηματογραφικής οθόνης. Οσο για τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη, μέσω εργασίας του Γ.Δ. Ζιούτου (1945), παραπέμπω στο βιβλίο μου «Για το Πανεπιστήμιο» (2018:152).

3. Προς τη λογοτεχνία. Δεν θα μείνω εδώ αυτοτελώς στην πολιτική σκηνή και αντίστοιχα στην ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του συγγραφέα, αλλά στο πώς αυτές «συμπλέκονται» με το ανά χείρας «ιστορικό μυθιστόρημα». Εισαγωγικά εδώ θα είμαι κάπως εκτενέστερος:

α. Λίγες είναι οι περιπτώσεις συναδέλφων που διαθέτουν «διπλή» ιδιότητα, δηλαδή όσων στο campus ενεργοποιούν δικλίδες διαφυγής προς το πεδίο της λογοτεχνίας, έστω με την επίγνωση ότι από το «Σχολή στη σχόλη το παυσίπονο αργεί» και με την αίσθηση ότι τους υποβλέπουν -ή απλώς ότι τίθενται υπό το διπλό βλέμμα του «άλλου»- τόσο το γένος των λογοτεχνών όσο και το σινάφι των πανεπιστημιακών.

β. Οι περιπτώσεις αυτές επιβάλλεται να ενθαρρύνονται, εφόσον καλωσορίζουν τον λόγιο και όχι τον κερδώο Ερμή, σε μια εποχή γενικευμένης διεμβολής του Πανεπιστημίου από τους θεούς της αγοράς και συνάμα με την αναγωγή του Εφιάλτη σε κοινό «πρότυπο» και όχι σε δακτυλοδεικτούμενη «εξαίρεση».

γ. Ειδικότερα, τόσο οι νέοι όσο και οι παλαιότεροι συνάδελφοι χρήσιμο είναι να υποβοηθούνται, χωρίς καμία διάθεση πατρωνίας, στην αντιμετώπιση του «πεδίου εντάσεων» («Spannungsfeld») που συχνά εμφανίζεται στο campus, επαληθεύοντας τη διάγνωση του Φρόιντ για τον «ναρκισσισμό των μικρών διαφορών».

δ. Με την προϋπόθεση ότι δεν μπερδεύονται οι ρόλοι και από τις δύο πλευρές: ούτε ο λογοτέχνης να εμφανίζεται επιστημονίζων και ιδίως ούτε ο επιστήμονας να αναλίσκεται σε λογοτεχνίζουσες επιδόσεις. Με ένα παράδειγμα πρόσφατης κοπής: άλλο είναι η ποίηση που πατάει στην ιστορία και άλλο η ομιχλώδης και ρευστή «ποιητική της ιστορίας»…

4. Ψηλαφώντας το κείμενο. Εχουμε μπροστά μας ακόμη ένα «ιστορικό μυθιστόρημα», το οποίο τηρεί πλήρως τον τρόπο με τον οποίο «αυτοσυστήνεται». Στο κέντρο της αφήγησης κινείται η οικογένεια του Σπύρου Κοντούλη, επώνυμου ποδοσφαιριστή του Μεσοπολέμου, τόσο της ΑΕΚ όσο και της Εθνικής Ελλάδος. Το ιστορικό όμως «υπόβαθρο» αφορά την ιστορία της χώρας μας, κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, με επίκεντρο τη Μικρασιάτισσα μάνα που δύο παιδιά της, τον Σπύρο και τον Βασιλάκη, τα έχασε από τους Γερμανούς κατακτητές και τους δωσίλογους Ελληνες, με τη «διαχρονική κραυγή» να απολήγει σε «κραυγή της σιωπής».

Μια ενδεικτική κατόπτευση του «Πίνακα περιεχομένων» δίδει τη συνολική άρθρωση της αφήγησης. Από την οικογένεια Κοντούλη στα Βουρλά, την «έξοδο και τη μεγάλη πορεία στο λασπωμένο δρόμο» ώς τη «μεγάλη νύχτα της Κατοχής» και το «άλμα στην ελευθερία». Επίσης, τόσο η «Εισαγωγή» όσο και το ακροτελεύτιο κείμενο «Αντί επιλόγου» προσφέρουν στον αναγνώστη/στρια την αρχική «ξενάγηση» στην εκτυλισσόμενη «μυθοπλασία» όσο και στην τραγική περιπέτεια της οικογένειας, με καίριο μότο στίχους του Σεφέρη: «…σπασμένα ξύλα από ταξίδια που δεν τέλειωσαν»…

Ως προς τον τρόπο γραφής επικρατεί ο μικροπερίοδος λόγος, με αυτοτέλεια και χωρίς περιττές επαναλήψεις. Ετσι επιτυγχάνεται μια καίρια συνυφή «μικρόκοσμου» και «μακρόκοσμου» της αφήγησης, ώστε να καθίσταται αμοιβαία επωφελής η συνεύρεσή τους.

Κι αν θα επιχειρούσε κάποιος/α να σταθεί, ενδεικτικά βέβαια, σε ορισμένες «εστίες» του κειμένου, θα μπορούσαν αυτές να είναι οι εξής σε ένα εναλλασσόμενο τοπίο «μικρόκοσμου» και «μακρόκοσμου»:

● η «αγάπη για την Ιστορία» ως αντίδοτο στη «λησμοσύνη»˙

● το «ταξίδι» που δεν αναλίσκεται σε ένα «ρομαντικό ταξίδι αναψυχής»˙

● η διαδοχή ιστορικών γεγονότων (Νεότουρκοι, ρόλος των Γερμανών, Οκτωβριανή Επανάσταση, Ελ. Βενιζέλος, Ν. Πλαστήρας, ΚΚΕ και η θέση του για τη «Μακεδονία», Αλ. Δελμούζος, Γ. Ιορδανίδης, Ρ. Ιμβριώτη, Π. Πουλιόπουλος, Σ. Μάξιμος, «Ιδιώνυμο», Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, «μεγάλη νύχτα της Κατοχής», ΕΠΟΝ και ΕΑΜ)˙

● το «καφενείο ως το «Πανεπιστήμιο της ζωής», σημείο αναφοράς της «γειτονιάς» ως «εξομολογητήριο» ώσπου να καταλήξει να μην «έχει πλέον τη ζωή του»˙

● ο γάμος ως «κορυφαία στιγμή» για τη δυαδικότητα στον Ελληνισμό της Σμύρνης˙

● η «προσφυγιά» που η «μεγάλη πορεία» της την οδηγεί «ξανά από την αρχή» μέσα από την «εκμετάλλευσή» της˙

● η βία του ελληνικού κράτους, τόσο ως προς την «Αφγανιστανούπολιν» όσο και ως προς τους απεργούς, σε περίοδο μάλιστα οικονομικής κρίσης˙

● τα όνειρα που κάποτε οι πρόσφυγες τα βλέπουν «ξύπνιοι».

5. Συνοψίζοντας. Εχουμε μπροστά μας ένα «ιστορικό μυθιστόρημα μνήμης». Χωρίς να ξεχνούμε ότι από την εποχή του Ησιόδου η «Μνημοσύνη» καταγράφεται ως η μητέρα των Μουσών (Θεογονία 54,135,915).

*Ο Π. Νούτσος είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων