Μπορεί ο Βλαντιμίρ Πούτιν να διωχθεί για εγκλήματα πολέμου;

Μπορεί ο Αμερικανός πρόεδρος Τζο Μπάιντεν (και όχι μόνο) να χαρακτήρισε δημόσια «εγκληματία πολέμου» τον Ρώσο ομόλογό του, αλλά η διαδικασία για να αποδειχθεί αυτό στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης, είναι εξαιρετικά δύσκολη και μπορεί να αποδειχθεί και πολύ χρονοβόρα.

Ίσως γι' αυτό και ο Λευκός Οίκος έδειξε κάπως να οπισθοχωρεί από την αρχική βαρύτητα της κουβέντας του προέδρου του. Όπως εξήγησε στη συνέχεια η εκπρόσωπος Τζεν Ψάκι, ο πρόεδρος «μιλούσε από την καρδιά του», αφού είδε «τη βαρβαρότητα» της βίας στην Ουκρανία και δεν έκανε μια επίσημη διακήρυξη. Ο Λευκός Οίκος αποφεύγει να αποδώσει τον χαρακτηρισμό στον Πούτιν, επισημαίνοντας ότι απαιτείται έρευνα και διεθνής αποφασιστικότητα.

Ποιος θεωρείται εγκληματίας πολέμου

Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ICC) ορίζει ως εγκλήματα πολέμου «πολύ σοβαρές παραβιάσεις» των μεταπολεμικών Συνθηκών της Γενεύης, τις συμφωνίες δηλαδή που ορίζουν τους διεθνείς ανθρωπιστικούς νόμους που πρέπει να τηρούνται εν καιρώ πολέμου.

Οι παραβιάσεις, σύμφωνα με τους ειδικούς νομικούς, περιλαμβάνουν σκόπιμη στόχευση αμάχων και επιθέσεις σε στρατιωτικούς στόχους όπου όμως οι απώλειες μεταξύ των αμάχων θα είναι «υπέρμετρες». Η Ουκρανία και η Δύση κατηγορούν τη Ρωσία για χωρίς διακρίσεις στόχευση αμάχων. Η Ρωσία το διαψεύδει, υποστηρίζει το ίδιο για το Κίεβο και χαρακτηρίζει εν γένει τους ισχυρισμούς αυτούς αβάσιμους.

Η Σοβιετική Ένωση επικύρωσε τη Συνθήκη της Γενεύης το 1954. Η Ρωσία ανακάλεσε την αναγνώριση ενός εκ των πρωτοκόλλων το 2019, αλλά εξακολουθεί να αναγνωρίζει τις υπόλοιπες συμφωνίες. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο- μόνιμο δικαστικό όργανο αρμόδιο για την ποινική δίωξη προσώπων για το έγκλημα της γενοκτονίας, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, εγκλήματα πολέμου- ιδρύθηκε το 2002 και είναι διαφορετικό από το Διεθνές Δικαστήριο (International Court of Justice-ICJ), ένα σώμα των Ηνωμένων Εθνών που αναλαμβάνει υποθέσεις μεταξύ χωρών.

Ποια εγκλήματα συνιστούν εγκλήματα πολέμου

Η σκόπιμη στόχευση αμάχων, για παράδειγμα, ή η χρήση δυσανάλογης βίας, η εκμετάλλευση αμάχων ως ανθρώπινες ασπίδες, η σύλληψη ομήρων, καθώς και η εκτεταμένη καταστροφή και ιδιοποίηση περιουσίας που δεν δικαιολογείται στο πλαίσιο της στρατιωτικής επιχείρησης. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο διώκει επίσης εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που διαπράττονται στο πλαίσιο «μιας εκτεταμένης ή συστηματικής επίθεσης που στρέφεται κατά οποιουδήποτε άμαχου πληθυσμού». Αυτά περιλαμβάνουν δολοφονίες, εξόντωση, βίαιη μεταφορά, βασανιστήρια, βιασμό και σεξουαλική δουλεία.

Μπορεί να δικαστεί ο Βλαντίμιρ Πούτιν;

Δεν είναι σαφές. Η Ρωσία δεν αναγνωρίζει τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και δεν πρόκειται να στείλει υπόπτους για τέτοια εγκλήματα στη Χάγη. Από την άλλη πλευρά, ούτε οι ΗΠΑ αναγνωρίζουν το ICC. Ο Πούτιν θα μπορούσε να δικαστεί σε άλλη χώρα που θα επιλεγεί από τον ΟΗΕ ή από μια ομάδα χωρών. Αλλά το να προσαχθεί θα είναι εξαιρετικά δύσκολο.

Ο πιο πιθανός τρόπος να απαγγελθούν κατηγορίες κατά του Ρώσου προέδρου είναι εάν αποδειχθεί ευθύνη «της διοίκησης» στα εγκλήματα πολέμου. Εάν οι επικεφαλής δώσουν διαταγές που προκαλούν εγκλήματα ή γνωρίζουν ή είναι σε θέση να γνωρίζουν για διάπραξη εγκλημάτων πολέμου και δεν κάνουν τίποτε για να τα εμποδίσουν, τότε νομικά είναι υπεύθυνοι. 

Ποια είναι τα απαραίτητα αποδεικτικά στοιχεία

Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο θα εκδώσει ένταλμα σύλληψης, εάν οι εισαγγελείς μπορούν να αποδείξουν «ότι υπάρχουν εύλογοι λόγοι να πιστεύουν» ότι διαπράχθηκαν εγκλήματα πολέμου. Για να επιτευχθεί καταδίκη, ο εισαγγελέας πρέπει να μπορεί να αποδείξει την ενοχή του κατηγορούμενου, πέραν πάσης λογικής αμφιβολίας. Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτό σημαίνει να αποδειχθεί η σκοπιμότητα. Ένας τρόπος για να το πετύχει αυτό η εισαγγελική αρχή είναι να αποδείξει ότι δεν υπήρχε στρατιωτικός στόχος στην περιοχή μιας επίθεσης και ότι δεν πρόκειται για «ατύχημα».

Ποιος μπορεί να παραπεμφθεί

Η έρευνα μπορεί να επικεντρωθεί σε στρατιώτες, διοικητές ή επικεφαλής κρατών. Ο εισαγγελέας θα μπορεί να παρουσιάσει αποδείξεις ότι ο Πούτιν ή άλλο στέλεχος της διοίκησης διέπραξε έγκλημα πολέμου δίνοντας απευθείας διαταγή μιας παράνομης επίθεσης ή γνωρίζοντας ότι διαπράττονται εγκλήματα χωρίς να προσπαθήσει να τα σταματήσει. Σύμφωνα με τους ειδικούς, όσο πιο ψηλά ανεβαίνει κανείς στην ιεραρχία τόσο πιο δύσκολο θα είναι να αποδειχθεί κάτι τέτοιο. 

Γιατί είναι δύσκολη μια καταδικαστική απόφαση

Οι νομικοί εκτιμούν ότι ο βομβαρδισμός της κλινικής στη Μαριούπολη για παράδειγμα ή και του θεάτρου της ίδιας πόλης, όπου είχαν καταφύγει άμαχοι, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έγκλημα πολέμου. Αλλά καταδικαστική απόφαση θα είναι δύσκολο να εξασφαλιστεί. Εκτός από τις προφανείς δυσκολίες να βρεθούν μάρτυρες πχ πρόθυμοι να καταθέσουν, οι προκλήσεις είναι ακόμα μεγαλύτερες στο να αποδειχθεί η πρόθεση να διαπραχθούν εγκλήματα. Στην περίπτωση της Ουκρανίας, οι εισαγγελείς θα χτενίσουν βίντεο που υπάρχουν στο διαδίκτυο και φωτογραφικό υλικό. Εξ ίσου δύσκολο είναι να καθίσουν στο εδώλιο οι κατηγορούμενοι. Η Μόσχα είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα αρνηθεί να συμμορφωθεί και το Δικαστήριο θα πρέπει να ελέγξει εάν οι κατηγορούμενοι ταξιδεύουν σε χώρες όπου μπορούν να συλληφθούν. 

Υπάρχουν προηγούμενα; 

Από την ίδρυσή του το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο έχει αναλάβει 30 υποθέσεις, μερικές με πολλούς κατηγορούμενους. Έχει καταδικάσει πέντε άτομα για εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονία, έχει αθωώσει τέσσερις και έχει εκδώσει εντάλματα σύλληψης για 46 κατηγορούμενους μερικοί εκ των οποίων  ακόμα διαφεύγουν. 

Το 1993, τα Ηνωμένα Έθνη συγκρότησαν ένα ξεχωριστό Διεθνές Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία, που εξέδωσε 161 κατηγορητήρια και καταδίκασε 90 άτομα. Τώρα οι ειδικοί μιλάνε για την πιθανότητα συγκρότησης ενός παρόμοιου ειδικού δικαστηρίου για να εξετάσει πιθανά εγκλήματα πολέμου στην Ουκρανία, πράγμα που μπορεί να γίνει μέσω ΟΗΕ ή μέσω μιας συνθήκης. 

Ας σημειωθεί ότι οι ΗΠΑ είναι μια από τις χώρες που δεν συμμετέχει στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, όπως μεταξύ άλλων η Ρωσία, το Ισραήλ και η Κίνα. Σύμφωνα όμως με τη σχετική νομοθεσία, οι ΗΠΑ μπορούν να βοηθήσουν στη σύλληψη κατηγορούμενου για εγκλήματα πολέμου, αρκεί να μην είναι Αμερικανός πολίτης. Ο νόμος απαγορεύει την έκδοση Αμερικανών στη Χάγη και απαγορεύει και τις έρευνες αξιωματούχων του Διεθνούς Δικαστηρίου σε αμερικανικό έδαφος. Η Ουκρανία δεν είναι μέλος του ICC ωστόσο από το 2013 έχει αποδεχθεί τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου στο έδαφός της και επομένως έχει την υποχρέωση να συνεργαστεί στις έρευνες.