Η συνωμοσία των άστρων

Το γεγονός ότι σε κάθε γωνιά του πλανήτη η τηλεόραση, τα περιοδικά, οι εφημερίδες και το διαδίκτυο φιλοξενούν ωροσκόπια και αστρολογικές προβλέψεις συμβάλλει στη διάδοση της αστρολογικής υποκουλτούρας και προσφέρει -με το αζημίωτο!- κάποια αξιοπιστία στους σύγχρονους αστρολόγους. Πάντως η πανταχού παρουσία τους στα ΜΜΕ ούτε δικαιολογεί ούτε δικαιώνει τις αστρολογικές πρακτικές. Δυστυχώς όμως λειτουργεί ενισχυτικά: εξοικειώνει καθημερινά τους αναγνώστες-θεατές με την ιδέα ότι πρόκειται για ακόμη μια «αντικειμενική» -αν και απόκρυφη- πηγή πληροφοριών.

Είναι όμως έτσι; Μήπως όλα αυτά αποτελούν μάλλον τα συμπτώματα παρά τα πραγματικά αίτια για τη μαζική και διαχρονική επιτυχία της αστρολογίας; Γιατί στον 21ο αιώνα, εποχή της υποτιθέμενης παντοκρατορίας της επιστήμης και της πραγματιστικής σκέψης, εκατομμύρια άνθρωποι εξακολουθούν όχι μόνο να γοητεύονται από τη «μαγεία» της αστρολογίας, αλλά και να αποδέχονται αβασάνιστα τους χρησμούς της;

Η συστηματική παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων, η χαρτογράφηση των αστέρων και των πλανητών ήταν ήδη από την αυγή της Ιστορίας από τις πρωταρχικές δραστηριότητες κάθε ανθρώπινου πολιτισμού.

Βασιζόμενοι σε αυτές τις παρατηρήσεις οι άνθρωποι δημιούργησαν τα πρώτα ημερολόγια: υπολογίζοντας τις περιοδικές κινήσεις του Ηλιου και της Σελήνης οργάνωναν την κοινωνική τους ζωή, χωρίζοντας -λιγότερο ή περισσότερο αυθαίρετα- τον χρόνο σε έτη, μήνες και ημέρες.

Ωστόσο οι πρώτοι αστροσκόποι -Βαβυλώνιοι, Χαλδαίοι, Αιγύπτιοι- δεν αρκέστηκαν στην καταγραφή της κίνησης των ουράνιων σωμάτων, αλλά επιχείρησαν και μια ευφάνταστη ερμηνεία τού πώς τα ουράνια σώματα επενεργούν και καθορίζουν τη ζωή πάνω στον πλανήτη μας.

Ενώ η επιστήμη της «αστρονομίας» επικεντρώνεται στην παρατήρηση της κίνησης και της θέσης των ουράνιων σωμάτων, η «αστρολογία» επιχειρεί να ερμηνεύσει το πώς αυτές οι κινήσεις των πλανητών και των αστέρων επηρεάζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις πράξεις των ανθρώπων.

Ετσι σταδιακά διαμορφώθηκε μια ερμητική παράδοση, μια αποκρυφιστική ερμηνεία τού πώς ο ουράνιος «μακρόκοσμος» επηρεάζει τις επίγειες υποθέσεις καθορίζοντας όλες τις ατομικές και συλλογικές εξελίξεις στον ανθρώπινο «μικρόκοσμο».

Πλανητικές επιρροές ή πώς το αόρατο καθορίζει το ορατό

Η μέχρι σήμερα μεγάλη επιτυχία της αστρολογίας σχετίζεται με την κοινότοπη και εντελώς αυθαίρετη (σύμφωνα και με αρκετούς αστρολόγους) εκδοχή των «ωροσκοπίων της επόμενης ημέρας». Αυτή η «λαϊκή» εκδοχή μιας υποτίθεται σοβαρότερης «εσωτερικής επιστήμης» έχει προσαρμόσει το γλωσσικό της ιδίωμα, ώστε να γίνεται κατανοητό από τους πάντες. Συνδυάζοντας στοιχεία από την αρχαία μυστική παράδοση με σύγχρονα παραεπιστημονικά στοιχεία, καταφέρνει να δημιουργεί την εντύπωση ενός σοβαρού και επιστημονικοφανούς λόγου.

Για παράδειγμα, πιστεύετε ότι έχει κάποιο νόημα όταν διαβάζετε ότι ο «αργοκίνητος αλλά ισχυρός Ποσειδών πρόκειται να ενώσει τις δυνάμεις του με τον εξίσου ισχυρό Ουρανό καθώς ο τελευταίος εισέρχεται στον Υδροχόο, γεγονός που θα έχει δραματικές συνέπειες για όσους γεννήθηκαν μεταξύ 1-22 Αυγούστου».

Εφόσον ο Ποσειδώνας, ο Ουρανός και ο Υδροχόος είναι υπαρκτά ουράνια σώματα και δεδομένου ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που γεννήθηκαν σε αυτή την ημερομηνία, τότε σας φαίνεται απολύτως λογικό αυτοί οι άνθρωποι να διατρέχουν κάποιο σοβαρό κίνδυνο. Και όμως δεν είναι καθόλου λογικό!

Η παραπάνω αστρολογική «πρόβλεψη» βασίζεται σε τρεις, τουλάχιστον, παρανοήσεις που είναι εξόφθαλμα αντιεπιστημονικές:

Πρώτον, για την επιστήμη της αστρονομίας δεν υπάρχουν «ισχυρά ή ανίσχυρα» ουράνια σώματα τα οποία διαθέτουν ή ασκούν πάνω στη Γη κάποιες ιδιαίτερες «μαγικές» δυνάμεις.

Δεύτερον, ο Υδροχόος είναι ένα ετερόκλητο σύμπλεγμα αστέρων που βρίσκονται σε διαφορετικές αποστάσεις από εμάς και στους οποίους μόνο εμείς μπορούμε να αναγνωρίσουμε κάποια μορφή (τον υδροχόο).

Απομένει λοιπόν το αναμφισβήτητο γεγονός ότι ορισμένοι από εμάς έχουν όντως γεννηθεί μεταξύ 1-22 Αυγούστου και συνεπώς ανήκουν στον πέμπτο «ιερό» ζωδιακό αστερισμό του Λέοντος. Γεγονός που δυστυχώς είναι παντελώς αδιάφορο και χωρίς την παραμικρή σημασία για την επιστήμη της αστρονομίας.

Παρ’ όλα αυτά, ένας απίστευτα μεγάλος αριθμός ανθρώπων πιστεύει ότι η διάταξη των ουράνιων σωμάτων κατά τη στιγμή της γέννησης ενός ατόμου καθορίζει αποφασιστικά τον χαρακτήρα και το πεπρωμένο του. Δυστυχώς, ύστερα από τρεις χιλιετίες αστρονομικών ερευνών εξακολουθούμε να αγνοούμε παντελώς πώς μια πλανητική συζυγία θα μπορούσε να επηρεάσει την πορεία της ζωής μας.

Ομως η φερεγγυότητα των αστρολογικών προβλέψεων επιβαρύνεται από το γεγονός ότι ακόμη και οι ίδιοι οι αστρολόγοι (δηλαδή οι διάφορες αστρολογικές σχολές) δεν μπορούν ούτε καν να συμφωνήσουν μεταξύ τους για το ποιοι φυσικοί, παρα-φυσικοί ή, έστω, υπερ-φυσικοί μηχανισμοί και ποιες συγκεκριμένες διατάξεις ουράνιων σωμάτων επηρεάζουν την ανθρώπινη ζωή!

Ολες οι τεχνικές κατασκευής ωροσκοπίων, μολονότι βασίζονται σε ακριβείς αριθμητικούς και γεωμετρικούς υπολογισμούς, δεν έχουν την παραμικρή επιστημονική νομιμοποίηση: ενώ οι μαθηματικοί υπολογισμοί είναι σωστοί, η ερμηνεία τους είναι εντελώς αυθαίρετη.

Το γεωκεντρικό μοντέλο, οι αστρικές ή πλανητικές αλληλεπιδράσεις καθώς και ο αυθαίρετος διαχωρισμός σε μια ατελή υποσελήνια και μια τέλεια ουράνια πραγματικότητα, όλες δηλαδή οι βασικές θεωρητικές προκείμενες και προϋποθέσεις κάθε αστρολογικού μοντέλου, αποτελούν κατάλοιπα ενός προεπιστημονικού τρόπου σκέψης που εδώ και τρεις αιώνες διαψεύδεται καθημερινά από όλες τις αστρονομικές παρατηρήσεις.

Συνεπώς, από τη σκοπιά της επιστήμης, κάθε αστρολογική πρόβλεψη της μελλοντικής συμπεριφοράς ή του χαρακτήρα ενός προσώπου με βάση π.χ. την ημερομηνία γέννησής του (αλήθεια, γιατί όχι από την ημέρα και την ώρα της σύλληψής του;) θεωρείται απλώς μωρολογία που γίνεται ευρύτερα αποδεκτή μόνο μέσω μιας πράξης πίστης. Υπό αυτήν την έννοια η αστρολογία δεν είναι παρά μια ψευδοεπιστήμη.

Πώς εξηγείται η γοητεία των αστρολογικών προβλέψεων;

Πώς όμως εξηγείται το γεγονός ότι, πολύ συχνά, οι προβλέψεις των ωροσκοπίων μάς φαίνονται σωστές ή ότι το ψυχολογικό μας προφίλ ταυτίζεται ικανοποιητικά με τις προδιαγραφές του ζωδιακού μας αστερισμού;

Προφανώς αυτό οφείλεται σε εγγενείς, και εν πολλοίς αυτόματους, νοητικούς μηχανισμούς που ενεργοποιούνται σε όσους από πολύ νωρίς έχουν υποβληθεί σε κάποια αστρολογική-κοινωνική παιδεία.

Πράγματι, πλήθος ερευνών έχουν επιβεβαιώσει την παρουσία ενός συνηθισμένου ανθρώπινου ψυχολογικού μηχανισμού ο οποίος μας οδηγεί στο να απομνημονεύουμε και να θυμόμαστε μόνο τις «επιτυχείς» προβλέψεις, ενώ τείνουμε να ξεχνάμε τις αναρίθμητες ανεπιτυχείς αστρολογικές προβλέψεις.

Από τον ομηρικό μάντη Κάλχα μέχρι τον Νοστράδαμο και τις σύγχρονες θλιβερές απομιμήσεις τους, στην Ιστορία καταγράφονται μόνο οι επιτυχείς αστρολογικές προβλέψεις, ενώ λησμονούνται συστηματικά οι αναρίθμητες αποτυχίες των μεγάλων αστρολόγων.

Για παράδειγμα, την αστρολόγο Jeanne Dixon τη θυμούνται στις ΗΠΑ επειδή «μάντεψε» σωστά τη δολοφονία του προέδρου Τζον Κένεντι το 1963. Ελάχιστοι όμως Αμερικανοί θυμούνται τις πολυάριθμες «ατυχείς» προβλέψεις της, όπως π.χ. ότι οι Ρώσοι αστροναύτες θα φτάσουν πρώτοι στη Σελήνη ή ότι το 1967 θα ανακαλυφθεί η θεραπεία όλων των μορφών καρκίνου.

Πολύ συχνά μάλιστα ο νους μας τροποποιεί υποσυνείδητα την πραγματικότητα ώστε αυτή να προσαρμοστεί στις προσδοκίες μας. Η αξιοπιστία των αστρολογικών προβλέψεων εξαρτάται από έναν ανάλογο μηχανισμό: όταν ένα ευκολόπιστο νεαρό κορίτσι διαβάζει στο ωροσκόπιο ότι ο «ιδανικός άντρας της ζωής της θα είναι ένας γοητευτικός Ταύρος», τότε στον πρώτο άντρα που θα συναντήσει με αυτά τα χαρακτηριστικά θα έχει την «αυθόρμητη» τάση να ασκήσει όλη τη γοητεία και την καλή διάθεση που διαθέτει και έτσι είναι πιο πιθανό να επαληθευτεί η αστρολογική «προφητεία».

Η δήθεν αυθόρμητη τάση των περισσότερων ανθρώπων να καταφεύγουν σε υπερφυσικές, παραφυσικές ή μαγικές «εξηγήσεις» φαίνεται πως έχει μεγάλη ψυχολογική σημασία: τους προσφέρει κάποια παρηγοριά στο ενοχλητικό συναίσθημα της αδυναμίας που τους καταλαμβάνει όταν πρέπει να αντιμετωπίσουν δύσκολες καταστάσεις ή να πάρουν σημαντικές αποφάσεις.

Εξάλλου, όποιος καταφεύγει σε ανορθολογικές και οιονεί «μαγικές» πρακτικές, όπως είναι η αστρολογία, έχει την ψευδαίσθηση ότι διαμορφώνει ο ίδιος τη ζωή και το πεπρωμένο του ενώ, στην πραγματικότητα, πέφτει θύμα της χειρότερης αγυρτείας.

Αρχαία αστρογνωσία: τα ασαφή όρια μεταξύ αστρονομίας και αστρολογίας

Στις πρώτες θεοκρατικές κοινωνίες της Ανατολής γεννήθηκε ένα πρότυπο απόκρυφης γνώσης, που ως μαντική-αστρολογική παράδοση διαδόθηκε στον αρχαίο και μεσαιωνικό πολιτισμό της Δύσης.

Πρώτοι οι Βαβυλώνιοι και οι Χαλδαίοι αστρονόμοι-αστρολόγοι διαπίστωσαν ότι οι τροχιές των απλανών αστέρων και οι θέσεις των πλανητών δεν ήταν τυχαίες, αλλά διέπονταν από κανονικότητα που επέτρεπε τον ακριβή υπολογισμό και την πρόβλεψη της θέσης τους στο μέλλον. Η κανονικότητα και προβλεψιμότητα των ουράνιων σωμάτων ερχόταν σε ορατή αντίθεση με την αταξία και τη χαώδη δυναμική των επίγειων πραγμάτων και οδήγησε στην κοσμολογική διχοτόμηση της ουράνιας θεϊκής αρμονίας και ευταξίας του «μακρόκοσμου» από την αταξία, ετερονομία του υποσελήνιου «μικρόκοσμου».

Στόχος λοιπόν της πρώιμης αστρογνωσίας ήταν αφενός η μελέτη της κίνησης των αστέρων και η χαρτογράφηση του ουράνιου θόλου (αστρονομία) και αφετέρου η αστρομαντική, δηλαδή η πρόβλεψη του πώς τα αιώνια ουράνια σώματα επηρεάζουν τη δυναμική και το μέλλον των φθαρτών επίγειων σωμάτων και ειδικότερα των ανθρώπων («γενική» και «ωροσκοπική» αστρολογία, αντίστοιχα).

Μόνο στην αρχαία Ελλάδα θα επιδιωχθεί (κατά τον 4ο αιώνα) μια πιο σαφής γνωσιολογική διάκριση της αστρονομίας από την αστρολογία. Ωστόσο όλοι οι μεγάλοι αστρονόμοι της εποχής, όπως ο Εύδοξος και αργότερα ο Πτολεμαίος, υπηρέτησαν συστηματικά και τελειοποίησαν μαθηματικά τις αστρολογικές τεχνικές. Το ίδιο εξάλλου θα κάνουν, πολύ αργότερα, και οι πρωτεργάτες της σύγχρονης φυσικής επιστήμης: από τον Τίχο Μπράχε και τον Γιοχάνες Κέπλερ μέχρι τον Κοπέρνικο και τον Νεύτωνα!

Πάντως η αστρολογία θα διαχωριστεί οριστικά από την αστρονομία μόνο μετά τη μεγάλη επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα. Μέχρι τότε η αστρολογία θεωρούνταν βασική επιστήμη και διδασκόταν σε όλα τα Πανεπιστήμια της Ευρώπης. Για παράδειγμα, μέχρι την Αναγέννηση υπήρχαν έδρες αστρολογίας στα Πανεπιστήμια της Μπολόνια και του Κέιμπριτζ, ενώ το περίφημο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης την περιλάμβανε στους ιατρικούς κλάδους, επειδή μελετούσε τα «αστρολογικά αίτια» των ασθενειών.

Theodor Adorno, Η αστρολογία ως μαζική κουλτούρα

Τα άστρα κάτω στη Γη

Κοινωνιοψυχολογική μελέτη της λαϊκής αστρολογίας

μτφρ. και επμ. Φώτης Τερζάκης,

εκδ. «Ηριδανός», σελ. 194

Κυκλοφόρησε πρόσφατα, άρτια μεταφρασμένο και επιμελημένο, ένα ενδιαφέρον και πολύ επίκαιρο βιβλίο σχετικά με τη διαχείριση και την εκμετάλλευση της «λαϊκής αστρολογίας» από τις σύγχρονες μαζικές κοινωνίες.

Πρόκειται για μια εμβριθή μελέτη, την οποία υπογράφει ο μεγάλος κοινωνικός φιλόσοφος και μουσικολόγος Τ. Αντόρνο, ο οποίος μαζί με τους Μ. Χορκχάιμερ, Β. Μπένγιαμιν και Χ. Μαρκούζε ίδρυσαν την περίφημη Σχολή της Φρανκφούρτης.

Μολονότι το κείμενο γράφτηκε το 1952-53, είναι σήμερα εξίσου αν όχι περισσότερο επίκαιρο. Πράγματι, στη γενικευμένη μετανεωτερική απαξίωση κάθε επιστημονικής ορθολογικότητας ο μεγάλος κοινωνιολόγος αντιπροτείνει μια οξυδερκή ανάλυση που δείχνει πώς η παραδοσιακή αστρολογία από ερμητική-υπερφυσική ερμηνεία της ζωής των ανθρώπων μεταλλάχτηκε σε λαϊκή αστρολογία, δηλαδή σε μαζικό καταναλωτικό προϊόν της σύγχρονης «βιομηχανίας ονείρων».

Ιδού πώς δικαιολογεί ο ίδιος ο Αντόρνο την επιτακτική ανάγκη που ένιωσε να αναλύσει τις κοινωνικές και ψυχολογικές παραμέτρους της σύγχρονης αστροπληξίας, που μέχρι τότε θεωρούνταν εσφαλμένα ως ένα «δευτερεύον» και «ασήμαντο» κοινωνικό φαινόμενο: «Μολονότι εν πρώτοις δεν ενδιαφερόμαστε για την αστρολογία ως τέτοια... καλό είναι να θυμάται κανείς πως η αστρολογική λόξα, όπως και άλλες ανάλογες, είναι αρκετά διαδεδομένη και ασκεί αξιοσημείωτη επιρροή ώστε ν’ αξίζει μια έρευνα από μόνη της».