«Η διαμόρφωση της πνευματικής πορείας του Μαρξ: από τη φιλοσοφία στην ιστορία και την ανθρωπολογία»

«Συμμετέχω στη σημερινή εκδήλωση με διπλή χαρά. Ο πρώτος λόγος είναι επειδή βρισκόμαστε στη Φιλοσοφική Σχολή. Για Τμήματα όπως τα δικά σας και για τα αντικείμενα που θεραπεύουν έχω πάντα μεγάλη αγάπη καθώς εξήντλησα σε αυτά την ακαδημαϊκή μου καριέρα. Ο δεύτερος λόγος είναι επειδή βρίσκω στους μεγάλους στοχαστές παλαιότερων εποχών μια ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης. Αναζητούμε συχνά με τέτοιο πάθος τις νεότερες συμβολές και τις νεότερες θεωρίες, τις τελευταίες τάσεις της μόδας, όπως τις αποκαλούμε, ώστε ξεχνάμε εύκολα ότι δεν έχουμε ακόμα αξιοποιήσει και εκτιμήσει επαρκώς τις παλιές. Επιστρέφω έτσι όποτε μου δίνεται η ευκαιρία σε σημαντικά βιβλία του 19^ου αιώνα, ξεχωρίζοντας ανάμεσά τους την Καταγωγή των ειδών του Κάρολου Δαρβίνου, το Κεφάλαιο του Κάρολου Μαρξ και την Ερμηνεία των Ονείρων του Σίγκμουντ Φρόιντ. Σήμερα πάντως έχουμε συγκεντρωθεί για να θυμηθούμε τον Μαρξ.

Όλοι έχετε ακούσει διάφορα για τις θεωρίες του και πολλοί έχετε ασφαλώς διαβάσει από μόνοι σας κάποιες από τις πολυάριθμες συμβολές του. Έχετε λοιπόν διαμορφώσει προσωπικές αντιλήψεις και έχετε προχωρήσει σε προσωπικές ερμηνείες. Παρομοίως κι εγώ. Όπως θα μπορέσετε εύκολα να διαπιστώσετε, τα δικά μου διαβάσματα είναι, σε μεγάλο βαθμό, επηρεασμένα από την ιστορική μου συγκρότηση και τις ιστορικές μου γνώσεις. Δε δίνω έτσι τόσο σημασία στη συμπυκνωμένη κωδικοποίηση συμπερασμάτων όσο στην πορεία της διαμόρφωσή τους. Πιστεύω λοιπόν ότι μια σύντομη εισαγωγή στην ιστορική προσέγγιση της σκέψης του Μαρξ, όπως μπορούμε να την αποκαλέσουμε, είναι ιδιαίτερα ταιριαστή σε μια συζήτηση που διεξάγεται στο αίθριο της Φιλοσοφικής Σχολής.

Ο Μαρξ, όπως έχετε σίγουρα ακούσει, ξεκίνησε με φιλοσοφικές σπουδές, ολοκληρώνοντας σε ηλικία 23 ετών τη διδακτορική του διατριβή για τη Διαφορά της δημοκρίτειας και της επικούρειας φυσικής φιλοσοφίας-ένα σύγγραμμα που θα ήταν χρήσιμο να περιλαμβάνεται στα σημερινά προγράμματα των φιλοσοφικών τμημάτων. Ας σημειώσουμε μάλιστα ότι δεν έχασε ποτέ το ενδιαφέρον του για τα ελληνικά γράμματα. Σε στιγμές δύσκολες κατέφευγε για ανάπαυλα, όχι μόνο στη γερμανική λογοτεχνία της εποχής του και στον Σαίξπηρ, αλλά επίσης στον Αισχύλο, τον οποίο είχε σχεδόν αποστηθίσει.

Στη συνέχεια, τον απορρόφησαν οι εξελίξεις και άρχισε να επεξεργάζεται ιδέες που κατέληξαν στη σύνταξη, μαζί με τον συνεργάτη του Φρειδερίκο Ένγκελς, του Κομμουνιστικού μανιφέστου το 188, λίγους μόλις μήνες πριν από τις επαναστατικές κινητοποιήσεις στη Γαλλία, την Ολλανδία, την Ιταλία, την Αυστρία, τη Γερμανία και άλλες χώρες. Οι εμπειρίες αυτές οδήγησαν στη συγγραφή των σημαντικότερων πολιτικών του αναλύσεων, τους Ταξικούς αγώνες στη Γαλλία (1850) και την 18^η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη (1852).

Μετά την καταστολή των εξεγέρσεων κατέφυγε στο Λονδίνο όπου έζησε την υπόλοιπη ζωή του. Για πολλά χρόνια εργάστηκε ως ανταποκριτής εφημερίδων και μάλιστα μιας αμερικανικής που προπαγάνδιζε προοδευτικές ιδέες καθώς και την κατάργηση της δουλείας -τοποθετήσεις δηλαδή που προετοίμασαν τον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο. Η δραστηριότητα του ανταποκριτή τον υποχρέωσε να εντρυφήσει στις λεπτομέρειες της πολιτικής επικαιρότητας στην Ευρώπη, όπως την ανασύσταση της αυτοκρατορίας στη Γαλλία από τον Ναπολέοντα Γ΄, τις συζητήσεις στο βρετανικό κοινοβούλιο και τους αγώνες για την ενοποίηση της Ιταλίας (Γκαριμπάλντι) και της Γερμανίας (Βίσμαρκ). Αλλά επίσης τις εξελίξεις στην Ασία, ιδιαίτερα τις αποικιοκρατικές επεμβάσεις στην Ινδία και την Κίνα.

Η πολιτική επικαιρότητα τον βεβαίωσε ότι στη βάση των πολιτικών, των στρατιωτικών, των ιδεολογικών ακόμα και των θρησκευτικών αλλαγών βρισκόταν η οικονομία. Στράφηκε έτσι στη μελέτη της πολιτικής οικονομίας και ειδικότερα της βιομηχανικής παραγωγής, του εμπορίου, της συσσώρευσης του κεφαλαίου και της μισθωτής εργασίας. Το 1867, σε ηλικία 49 ετών, εξέδωσε έτσι το σημαντικότερο ίσως έργο του, τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου. Από τότε αφοσιώθηκε κυρίως στους νέους πολιτικούς αγώνες, τη συγκρότηση της Διεθνούς Ένωσης Εργατών και την κομμούνα του Παρισιού του 1871, για την οποία έγραψε την ίδια χρονιά τον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία.

Η πνευματική βιογραφία του Μαρξ σταματά συνήθως εδώ, καθώς η εξάντλησης και η κλονισμένη του υγεία δεν του επέτρεψαν να εκδώσει ο ίδιος τους επόμενους τόμους του Κεφαλαίου, τους οποίους είχε επεξεργαστεί μόνο έως ένα σημείο. Θα ήταν λάθος ωστόσο να αρκεστούμε σε αυτό το γενικό συμπέρασμα. Διότι τα τελευταία τρία χρόνια της ζωής του, μπορεί να μην εξέδωσε τίποτα σημαντικό, συνέχισε ωστόσο να διαβάζει εντατικά, κρατώντας τις συνήθεις αναλυτικές του σημειώσεις. Γνωρίζουμε έτσι ότι δεν αφιέρωσε, όπως θα ήταν εύλογο, τις δυνάμεις που του απέμειναν στην ολοκλήρωση του μεγάλου του έργου. Απεναντίας, στράφηκε κυρίως προς ένα νέο πεδίο έρευνας, αυτό που σήμερα αποκαλούμε κοινωνική ανθρωπολογία.

Αφορμή για τα νέα ενδιαφέροντα υπήρξε η πρωτοποριακή μελέτη του Χένρι-Λούις Μόργκαν, Η αρχαία κοινωνία (1877). Σε αυτήν, ο αμερικανός πολιτικός και ερευνητής συγκρότησε μια θεωρία για την εξέλιξη των κοινωνικών θεσμών με βάση την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία, καθώς και τη συστηματική ανάλυση των ινδιάνικων φυλών της εποχή του. Παρεμπιπτόντως, ο Μόργκαν είναι ίσως ο μοναδικός κοινωνικός επιστήμονας που τράβηξε το ενδιαφέρον τόσο του Δαρβίνου και του Μαρξ, όσο και του Φρόιντ.

Ο Μαρξ αναζήτησε στην Αρχαία κοινωνία απαντήσεις στα νέα ερωτήματα που του δημιουργήθηκαν με τη μελέτη του κεφαλαίου. Καθώς αρνήθηκε κατηγορηματικά να δώσει συνταγές για την κουζίνα του μέλλοντος, όπως έλεγε, να κάνει δηλαδή προβλέψεις γύρω από τον τρόπο με τον οποίο θα μετεξελισσόταν το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, στράφηκε για ιδέες στο παρελθόν και μάλιστα το μακρινό. Εξετάζοντας την ιστορία των κοινωνικών θεσμών στην πολύ μακρά τους διάρκεια, από την απαρχή της διαμόρφωσης των ταξικών σχέσεων και, όσο ήταν δυνατόν, πριν από αυτές, είχε την ελπίδα ότι θα κατανοήσει καλύτερα τη λογική τους και τους μηχανισμούς μετασχηματισμού τους.

Με δύο λόγια, ο Μαρξ ξεκίνησε από τη φιλοσοφία, και ιδιαίτερα την εγελιανή φιλοσοφία του δικαίου, την έκρινε με βάση τις πολιτικές του εμπειρίες, τη μετασχημάτισε, την αντικατέστησε με μελέτες σύγχρονης πολιτικής οικονομίας και συγκρότησε τις δικές του θεωρίες διεξάγοντας ενδελεχείς ιστορικές έρευνες γύρω από το πρόσφατο παρελθόν. Στο τέλος της ζωής του, οδηγήθηκε στην προϊστορία και την κοινωνική ανθρωπολογία για να φωτιστεί σχετικά με τον τρόπο που θα έπρεπε να επεξεργαστεί κάποιες απορίες του γύρω από το κεφάλαιο και την εμπορευματική κυκλοφορία. Με τις νέες γνώσεις που του προσέφερε η κοινωνική ανθρωπολογία άρχισε να κοιτάζει, στο τέλος της ζωής του, με εντελώς νέα ματιά τα ριζοσπαστικά κινήματα στη Ρωσία, που μετά βίας παρακολουθούσε τις καπιταλιστικές εξελίξεις στις προηγμένες χώρες. Αισθάνθηκε την ανάγκη να κάνει ακόμα και διορθώσεις σε διατυπώσεις του Κομμουνιστικού μανιφέστου. Η ανθρωπότητα, έμοιαζε να πιστεύει, δεν γνωρίζει το μέλλον της. Μελετώντας ωστόσο το παρελθόν της αποκτά μια αίσθηση και για τη φύση των εξελίξεων που συντελούνται.

Μετά τον θάνατό του, μελετώντας τις εκατοντάδες σελίδες των τελευταίων του σημειώσεων, καθώς και το έργο του ίδιου του Μόργκαν, ο Ένγκελς συνέγραψε ως πολιτική διαθήκη του Μαρξ το φημισμένο του βιβλίο Η καταγωγή της οικογένειας, της ιδιοκτησίας και του κράτους (1884). Το έργο αυτό, όπως πίστευε, θα μπορούσε να σταθεί ισάξια δίπλα στην Καταγωγή των ειδών του Δαρβίνου. Μελετούμε με προσοχή τις καταγωγές, επειδή ακριβώς μας ενδιαφέρει το μέλλον.

Πιστεύω ότι όσοι φοιτούν σε Φιλοσοφικές Σχολές είναι προνομιούχοι, ιδίως αν τους ενδιαφέρουν οι σπουδές τους. Η φιλοσοφία, η ιστορία, η αρχαιολογία και γενικότερα οι κοινωνικές επιστήμες, όπως η πολιτική οικονομία και η κοινωνική ανθρωπολογία, προσφέρουν ίσως τα καλύτερα εφόδια για την κατανόηση της κοινωνία που ζούμε και για πολιτική δράση. Και, βεβαίως, για την αλλαγή του κόσμου, όπως επαγγέλλεται η αφίσα της σημερινής εκδήλωσης. Η πορεία διαμόρφωσης της σκέψης του Μαρξ, αν εντρυφήσουμε σε αυτήν, μας δείχνει έναν ασφαλή δρόμο».