Ενα έργο τέχνης

Από το 1897 και σχεδόν για έναν αιώνα, ανήμερα της γιορτής του Αγίου Ανδρέα, του πολιούχου της Πάτρας, άνοιγε τις πύλες του για να υποδεχτεί τους πρωθυπουργούς, υπουργούς και άλλους εκλεκτούς καλεσμένους του τέταρτου σε πληθυσμό δήμου της χώρας. Κόσμημα για ολόκληρη την οδό Μαιζώνος, ήταν το αρχοντικό επιφανούς επιχειρηματία που πτώχευσε κατά τη σταφιδική κρίση του 1911.

Για αιώνες σταυροδρόμι πολιτισμών και κοινωνικών ρευμάτων, η πρωτεύουσα της δυτικής Ελλάδας φέρει το όνομα ενός... Λάκωνα, του Πατρέα, γιου του Πρεύγενη. Διωκόμενος από τους Δωριείς, το 1082 π.Χ. έφθασε στην Αχαΐα και συνένωσε τους ιωνικούς οικισμούς της Αρόης, της Μεσσατίδας και της Ανθειας σε ένα εύρωστο δήμο. Εδώ το 280 π.Χ. δοκιμάστηκε και επιβίωσε πάνω για από ένα αιώνα η Αχαϊκή Συμπολιτεία, ένας θεσμός που στηρίχθηκε στην ισότητα και τη δημοκρατία, που διαλύθηκε όταν η πόλη πέρασε στα χέρια των Ρωμαίων. Καταλήφθηκε τρεις φορές από τους Τούρκους και ο πληθυσμός της δοκιμάστηκε σκληρά γιατί πάντα έδινε το «παρών» σε απελευθερωτικές κινήσεις, όπως τα Ορλωφικά. Αποκορύφωμα ήταν η συμμετοχή στην Επανάσταση του 1821, που οδήγησε στην ολοκληρωτική καταστροφή της πόλης. Απελευθερώθηκε τον Οκτώβριο του 1828 από τους άνδρες του Γάλλου στρατηγού Μαιζών.

Από τότε η Πάτρα γνώρισε μεγάλη άνθηση και το 1849 έγινε φιλόξενο καταφύγιο για Ιταλούς επαναστάτες που είχαν αντιταχθεί στους φεουδάρχες. Μαζί με Αγγλους, Γερμανούς και Αυστριακούς εμπόρους δημιούργησαν στα τέλη του 19ου αιώνα μια ακμάζουσα πολυεθνική παροικία, η οποία, χάρη στη δεσπόζουσα γεωγραφική θέση της, πολύ γρήγορα αναδείχθηκε σε εξαγωγικό κέντρο δυναμικών γεωργικών προϊόντων, όπως η σταφίδα και το κρασί.

Στην παροικία των Αγγλων αποδίδεται και η στροφή της Πάτρας προς τη σταφίδα. Γνώριζαν ότι οι συμπατριώτες τους την τιμούσαν μετά μανίας και όταν πληροφορήθηκαν ότι η παραγωγή της Γαλλίας αντιμετώπιζε προβλήματα, έπεισαν τους Πατρινούς να στραφούν σε αυτόν τον χρυσοφόρο τομέα. Το 1840 οι εξαγωγές σταφίδας από το λιμάνι της πόλης μόλις έφταναν τους 10.000 τόνους, αλλά μέσα σε λιγότερο από δέκα χρόνια ξεπέρασαν τις 550.000 τόνους. Στους επιχειρηματικούς οίκους της κατέληγε η παραγωγή από τους νομούς Κορινθίας, Ηλείας, Μεσσηνίας και τη Ζάκυνθο.

Στο λιμάνι της πόλης, που τότε είχε περίπου 30.000 κατοίκους, κατέπλεαν πάνω από 4.000 πλοία τον χρόνο, όλα με ελληνική σημαία και πληρώματα που άγγιζαν τις 15.000. Για τη διατροφή τους χρειάστηκε η εισαγωγή σιταριού και ήταν η αφορμή για να αναπτυχθεί άλλος ένας δυναμικός τομέας: οι αλευρόμυλοι.

Οι αυξανόμενες ανάγκες του εμπορίου οδήγησαν σε νέους σχεδιασμούς στις λιμενικές εγκαταστάσεις, αφού οι υπάρχουσες δεν επαρκούσαν και επιπλέον ήταν εκτεθειμένες στους συχνούς βοριάδες. Τότε δεν υπήρχε... ΕΣΠΑ, αλλά ήταν γνωστοί οι φόροι! Για μια εικοσαετία (1850-70) θεσπίστηκε το ειδικό τέλος 0,5% σε όλα τα εισαγόμενα προϊόντα. Συγκεντρώθηκαν 680.000 δραχμές, από τις οποίες 400.000 δρχ διατέθηκαν για να κατασκευαστεί ο μόλος του Αγίου Νικολάου.

Και στη νεότερη πολεοδομική ιστορία της Πάτρας, καθοριστικό ρόλο έπαιξε ένας... ξενομερίτης. Από σεβασμό στην πόλη και τη συμβολή της στον απελευθερωτικό αγώνα, ο πρώτος κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας ανέθεσε στον συμπατριώτη του Σταμάτη Βούλγαρη να εκπονήσει το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο. Γεννημένος στο Ποτάμι, ένα χωριό της Κέρκυρας κοντά στη Λευκίμμη, είχε σπουδάσει μηχανικός στο Παρίσι. Είχε διακριθεί σε σημαντικές μάχες από τις γραμμές του γαλλικού στρατού και με αυτή τη θητεία εντάχθηκε στο επιτελείο του στρατηγού Μαιζών.

Το 1829 παρουσίασε το σχέδιο της πόλης, στο οποίο κυριαρχούσε ένα πλέγμα κάθετα διασταυρούμενων δρόμων. Στο κέντρο της οποίας δέσποζε μια μεγάλη πλατεία, ενώ άλλες τέσσερις είχαν προβλεφθεί σε συμμετρικές θέσεις. Σε αυτόν ανήκει ο διαχωρισμός σε κάτω και πάνω πόλη, κυρίως όμως οι ιταλικής προέλευσης υποχρεωτικές στοές στα κτίρια.

Ο δήμος ιδρύθηκε με βασιλικό διάταγμα του 1835 αλλά ο θεσμός της δημογεροντίας καταργήθηκε ένα χρόνο αργότερα και πρώτος τοπικός άρχοντας διορίστηκε ο γιος του Ασημάκης Ζαΐμης, Ιωάννης. Η πόλη έχει ήδη να χτίζεται, με τον νεοκλασικό ρυθμό να κυριαρχεί. Οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποί του δίνουν το «παρών». Ο Ερνέστος Τσίλερ σχεδιάζει το θέατρο «Απόλλων» και τον μητροπολιτικό ναό. Ο Θεόφιλος Χάνσεν υπογράφει το Δημοτικό Νοσοκομείο και ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου τον παλιό ναό του πολιούχου Αγίου Ανδρέα, που είχε σταυρωθεί στην πόλη το 66 μ.Χ. Την αρχιτεκτονική ταυτότητα της πόλης στα τέλη του 19ου αιώνα συμπληρώνουν οι πετρόκτιστες βιομηχανικές εγκαταστάσεις στο λιμάνι και στις παρυφές της πόλης.

Σε ένα τέτοιο κοινωνικό και οικονομικό σκηνικό, η έδρα του δήμου όφειλε να ξεχωρίζει. Το 1897 νοικιάστηκε το αρχοντικό στην οδό Μαιζώνος που ανήκε στον σταφιδέμπορα Ράλλη Μακρυγιάννη. Ηταν εγγονός του Πανάγου Μακρυγιάννη, του πρωτοπαλίκαρου του Θόδωρου Κολοκοτρώνη που είχε τραυματιστεί στη μάχη του Γηροκομείου. Το κτίριο αρχικά ανήκε στον αδελφό του Ιωάννη και πέρασε στα χέρια του το 1886. Στη σταφιδική κρίση του 1911, που οδήγησε σε χρεοκοπία τους σημαντικότερους επιχειρηματίες, η Εθνική Τράπεζα έβγαλε το ακίνητο σε πλειστηριασμό. Με κονδύλια από το δημοτικό ταμείο, που έφταναν στο ποσόν των 120.000 δραχμών, ο τότε δήμαρχος Δημήτριος Βότσης υπέγραψε το συμβόλαιο μεταβίβασης.

Ετος-σταθμός για το δημαρχείο είναι το 1929 όταν αποφασίστηκε η διακόσμηση του εσωτερικού του, όπως μας πληροφορεί ο Δημήτρης Παπανικολάου, διευθυντής της Δημοτικής Πινακοθήκης. Το έργο ανατέθηκε στον Επαμεινώνδα Θωμόπουλο, κορυφαίο Πατρινό ζωγράφο, καθηγητή της σχολής Καλών Τεχνών και ακαδημαϊκό. Φιλοτέχνησε 16 ελαιογραφίες, από τις οποίες πέντε είναι εμπνευσμένες από την παράδοση της περιοχής όπως αποτυπώνεται στο ποίημα του Γ. Δροσίνη «Το ονειροπόλημα». Στην αίθουσα του δημοτικού συμβουλίου έχουν τοποθετηθεί οι προσωπογραφίες του Πατρέα, του Αγίου Ανδρέα και του Παλαιών Πατρών Γερμανού. Στο γραφείο του δημάρχου υπάρχουν οκτώ έργα που απεικονίζουν χαρακτηριστικές γωνιές της πόλης, όπως τα Ψηλά Αλώνια.

Το κτίριο υπέστη ζημιές στους σεισμούς του 1993, όποτε αφαιρέθηκαν οι πίνακες και επανήλθαν μετά την ολοκλήρωση των επισκευών στα τέλη του 2000, ενώ προστέθηκαν άλλα δέκα έργα του ζωγράφου.

1. Το ποτάμι της ενέργειας

Το 1922 η Πάτρα ήταν ο πρώτος δήμος που απέκτησε εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Ο «Γλαύκος» αξιοποιούσε τα νερά του ομώνυμου ποταμού που πηγάζει από το όρος Παναχαϊκό, αλλά πουλήθηκε το 1967 στη ΔΕΗ.

2. Χωρίς τρένο

Το 1887 η Πάτρα συνδέεται με τρένο με τον Πειραιά και αργότερα με τον Πύργο. Στις ημέρες μας είναι στην ουσία αποκομμένη και από τις δύο πόλεις, αφού ακόμη δεν έχουν τελειώσει τα σιδηροδρομικά έργα.

3. Καβαλέτο στη φύση

Ο Επαμεινώνδας Θωμόπουλος (1878-1975) σπούδασε ζωγραφική στην Ιταλία και είναι ο πρώτος που έκλεισε την πόρτα του ατελιέ και έστησε το καβαλέτο του στη φύση. Θεωρείται ο βασικός εκπρόσωπος του πρώιμου ελληνικού ιμπρεσιονισμού.