Στολίδι της νύμφης του Θερμαϊκού

Η εντυπωσιακή είσοδος μαγνητίζει το βλέμμα του επισκέπτη των Παλιών Σφαγείων του Δήμου Θεσσαλονίκης. Κατασκευάστηκε την τριετία 1878-1880 σε μια εποχή που η πόλη γνώριζε ιδιαίτερη οικονομική αλλά και πνευματική άνθηση.

Η χωροθέτησή του δεν έγινε τυχαία στη δυτική πλευρά της πόλης, σε μικρή απόσταση από το δυναμικό λιμάνι της με το οποίο είχαν σχεδόν παράλληλη εξέλιξη.

Στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου, οι λιμενικές εγκαταστάσεις γνώρισαν ιδιαίτερη ανάπτυξη αφού εξυπηρετούσαν όχι μόνο τη βόρεια Ελλάδα, που εξακολουθούσε να βρίσκεται υπό τουρκική κατοχή, αλλά και ένα μεγάλο μέρος των δυτικών Βαλκανίων.

Από τις αρχές του 20ού αιώνα και σε συνδυασμό με την απελευθέρωση της Μακεδονίας το λιμάνι εξελίχθηκε σε σημαντικό κόμβο, αφού συνδέθηκε και με το σιδηροδρομικό δίκτυο. Σε σύντομο χρονικό διάστημα έγινε η έδρα μεγάλων επιχειρήσεων.

Στα τέλη του ίδιου αιώνα τα ναυτιλιακά δεδομένα έχουν ανατραπεί και οι λιμενικές υποδομές κάτω από την ανάγκη του εκσυγχρονισμού επεκτείνονται και μετατοπίζονται συνεχώς προς δυτικότερες εκτάσεις.

Οι απαξιωμένες υποδομές βρίσκονται πολύ κοντά στο κέντρο της Θεσσαλονίκης και δεν είναι τυχαίο ότι εδώ έγιναν οι πρώτες απόπειρες ανάδειξής τους με νέες χρήσεις, κυρίως πολιτισμού, όπως είχαν δοκιμαστεί στις δεκαετίες του 1960 και 1970 σε μεγαλουπόλεις του εξωτερικού.

Πρωτοπόρησαν η Βαλτιμόρη και η Νέα Υόρκη, για να ακολουθήσουν άλλες αμερικανικές πόλεις από όπου μεταφέρθηκε η «μόδα» στο Λονδίνο, το Αμβούργο και την Αμβέρσα.

Ωστόσο τη διαφορά έκανε η Βαρκελώνη, η οποία με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1992 εκπόνησε το επιτυχημένο σχέδιο ανάπλασης του παραλιακού μετώπου που την διατηρεί ώς σήμερα στις κορυφαίες θέσεις των τουριστικών προορισμών.

Για τη Θεσσαλονίκη αφορμή ήταν ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 1997, που μπορεί να σημαδεύτηκε από σοβαρές υπερβάσεις των προϋπολογισμών των έργων, αλλά κληροδότησε στην πόλη σπουδαίο απόθεμα χώρων πολιτισμού.

Σημείο αναφοράς ήταν το λιμάνι και οι παλιές αποθήκες του, τα μόνα δημόσια κτίρια που είχαν διασωθεί από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917.

Αναδείχθηκαν με υποδειγματικό τρόπο και εντάχθηκαν στην πολιτιστική ατζέντα της πόλης, αφού φιλοξενούν μεγάλο μέρος των εκδηλώσεων του φεστιβάλ.

Η εντυπωσιακή είσοδος

Τα Δημοτικά Σφαγεία βρίσκονται μια ανάσα από το λιμάνι και καλύπτουν έκταση σχεδόν εννέα στρεμμάτων, με πρόσοψη στην οδό 26ης Οκτωβρίου.

Είναι πιθανόν να προϋπήρχαν παλαιότερα κτίσματα, γιατί σε χάρτη του 1873, στον οποίο απεικονίζεται ο σιδηροδρομικός σταθμός, υπάρχει μια οδός με την ένδειξη «προς Σφαγεία».

Ο αρχιτέκτονας του αρχικού κτιρίου δεν είναι γνωστός, αλλά έχει βάλει τη σφραγίδα του σε ένα από τα πιο σπουδαία βιομηχανικά κτίρια της χώρας μας που κατασκευάστηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα.

Εντυπωσιάζει η κεντρική είσοδος, η οποία έχει ύψος 12,60 μέτρα και στεφανώνεται από κεραμοσκεπή που στηρίζεται σε γωνιακές παραστάδες με μίμηση λίθων rustico. Η ξύλινη επιβλητική πόρτα έχει κυκλική κατάληξη, που κουμπώνει με το ημικυκλικό θύρωμα και συμπληρώνεται από ημικίονες.

Πάνω από το οριζόντιο γείσο έχουν διαμορφωθεί ορθογώνια ανοίγματα γύρω από ένα κυκλικό φινιστρίνι. Στις δύο πλευρές της εισόδου αναπτύσσεται το κτίριο σε απόλυτη συμμετρία.

Δεν λείπουν και σε αυτά τα τμήματα τα αρχιτεκτονικά στολίδια. Δώδεκα παραστάδες διαιρούν αρμονικά τη βόρεια και τη νότια όψη του κτιρίου, δημιουργώντας φατνώματα για τα παράθυρα τα οποία στο πάνω μέρος τους έχουν ελαφρά καμπύλη και ανάγλυφα που θυμίζουν αυτά της κεντρικής εισόδου.

Η σωτηρία του

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η στέγη του κτιρίου, η οποία έχει άνοιγμα πάνω από 18 μέτρα γι' αυτό χρειάστηκε να επιστρατευτούν ειδικές τεχνικές. Στην κορυφή της διαμορφώθηκε προεξοχή σε σχήμα σταυρού, που εξέχει περίπου δύο μέτρα και εξασφαλίζει φυσικό φωτισμό στο εσωτερικό του κτιρίου.

Το δημοτικό σφαγείο λειτουργούσε συνεχώς ώς το 1978, οπότε «λαβώθηκε» από τον μεγάλο σεισμό. Εκλεισε ώς το 1980 για να γίνουν επισκευές και συνέχισε ώς τα τέλη του 1988, οπότε μπήκε οριστικό «λουκέτο» αφού η χρήση του κρίθηκε ασύμφορη.

Μέσα σε δύο χρόνια η 4η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων ολοκλήρωσε τον φάκελο του κτιρίου και τον κατέθεσε στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, το οποίο με ομόφωνη εισήγησή του πρότεινε να προστατευτεί το συγκρότημα.

Τον Απρίλιο του 1994, με μια υπουργική απόφαση που δεν πρόλαβε να υπογράψει η Μελίνα Μερκούρη, το κτίριο, μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο του, χαρακτηρίζεται «έργο τέχνης και ιστορικό διατηρητέο μνημείο», γιατί «αποτελεί αξιολογότατο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής» και «μοναδική μαρτυρία για τη συγκεκριμένη μορφή παραγωγικής δραστηριότητας στην πρόσφατη ιστορία της πόλης της Θεσσαλονίκης».

Τη σκυτάλη παρέλαβε η Γενική Διεύθυνση Τεχνικών Υπηρεσιών του Δήμου Θεσσαλονίκης, που εκπόνησε τη μελέτη αποκατάστασης του κτιριακού συνόλου με απόλυτο σεβασμό στην αρχιτεκτονική αξία του.

Τα έργα, με προϋπολογισμό 3,25 εκατ. ευρώ, δημοπρατήθηκαν τον Αύγουστο του 2011 και ολοκληρώθηκαν πριν από λίγο καιρό.

Τα αυθεντικά στοιχεία διατηρήθηκαν και παντρεύτηκαν με τα νέα που αντικατέστησαν όσα είχαν καταστραφεί, αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε να διακρίνονται από μη ειδικούς και να μην πλαστογραφούν τα ιστορικά τεκμήρια του κτιρίου.

1. Οι προσθήκες

Στο αρχικό επίμηκες κτίριο προστέθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα μια χαμηλότερη, μάλλον άτεχνη, κατασκευή 720 τετραγωνικών, που λειτουργούσε ως κρεοσκοπικός θάλαμος. Αποφασίστηκε να διατηρηθεί, όπως και μια νεότερη προσθήκη που βρίσκεται στη δυτική πλευρά του διατηρητέου.

2. Σε γερά θεμέλια

Τα Σφαγεία, παρόλο που έχουν κατασκευαστεί πάνω σε προσχώσεις, άντεξαν στο πέρασμα του χρόνου αλλά και το δυνατό χτύπημα του Εγκέλαδου χάρη στην εξαιρετική θεμελίωσή τους, που κατασκευάστηκε από λαξεμένους ασβεστόλιθους με πάχος 70 εκατοστά. Στους τοίχους έχουν χρησιμοποιηθεί γκριζοπράσινοι λίθοι που απαντώνται σε πολλά σπίτια της Θεσσαλονίκης.

3. Οι εκδηλώσεις

Ο Δήμος της Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με τη μη κερδοσκοπική οργάνωση ArtBox, ξεκίνησε από τα μέσα Δεκεμβρίου εκδηλώσεις με στόχο να δώσει ζωή στα Παλιά Σφαγεία και να πειραματιστεί για την αξιοποίησή τους.

Το πρόγραμμα, που έχει τίτλο «Labattoir» (στα γαλλικά σημαίνει σφαγείο), φιλοδοξεί να εξελιχθεί σε κοινωνικό εργαστήριο για την παραγωγή πολιτισμού με γνώμονα τις ανάγκες της κοινωνίας. Μια κιβωτός στην οποία ο καλλιτέχνης θα είναι ο καταλύτης και ο πολίτης ο συμπαραγωγός.