Τα ίχνη του Ιούδα

«Μου είπε πως οι συναντήσεις θα γίνονται στο σπίτι του, διότι στο μαγαζί ίσως να μας παρακολουθεί η Ασφάλεια»

Από έκθεση του χαφιέ Α.Σ. για συνομιλία του με στέλεχος της ΕΔΑ (12/10/1959)

Μια πτυχή της Ιστορίας της Αριστεράς και των κοινωνικών κινημάτων που παρακάμπτεται συνήθως από τους ιστορικούς είναι η παρουσία και η δράση χαφιέδων των διωκτικών μηχανισμών στους κόλπους τους.

Η απροθυμία αυτή οφείλεται όχι μόνο στις τεχνικές δυσκολίες της σχετικής έρευνας, αλλά και στον φόβο εγκλωβισμού σε μια αστυνομική αντίληψη της Ιστορίας.

Ο πρώτος κοινωνικός επιστήμονας που ασχολήθηκε ενδελεχώς με το ζήτημα ήταν ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Γκάρι Μαρξ, καθηγητής μετέπειτα του ΜΙΤ.

Το εκτενές και διεισδυτικό άρθρο που δημοσίευσε το 1974, βασιζόμενος σε εξαντλητική μελέτη των διαθέσιμων πηγών για τις σχετικές πρακτικές των υπηρεσιών ασφαλείας στις ΗΠΑ, αποτέλεσε τομή για τη σφαιρική προσέγγιση του φαινομένου.

Καθώς τα σχετικά υπηρεσιακά αρχεία παραμένουν επτασφράγιστα, η ενασχόληση της ελληνικής ιστοριογραφίας με τους χαφιέδες υπήρξε ακόμη πιο περιορισμένη.

Ιχνη μόνο αυτών των τελευταίων εντοπίζονται σε προσωπικά αρχεία στελεχών του κρατικού μηχανισμού που για δικούς τους λόγους διαφύλαξαν τα σχετικά τεκμήρια.

Η συστηματικότερη συλλογή του είδους, 73 εκθέσεις ενός χαφιέ του 1927 στην κομμουνιστική οργάνωση της Θεσσαλονίκης, εκδόθηκε το 1995 σε βιβλίο από τον ιστορικό Αλέξανδρο Δάγκα.

Διασταυρώνοντας ντοκουμέντα από δύο διαφορετικά αρχεία της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, το 1996 σκιαγραφήσαμε πάλι στον «Ιό» τη διαδικασία μετατροπής ενός εκτοπισμένου πρώην κομμουνιστή φοιτητή σε έμμισθο καταδότη μέσα σε μια τριετία (1932-1935).

Μολονότι δεν στηρίζεται σε γραπτά τεκμήρια αλλά σε προσωπικά βιώματα από τα ηγετικά κλιμάκια του ΚΚΕ της Μεταπολίτευσης, το ιδιότυπο «μυθιστόρημα» του Μίμη Ανδρουλάκη «Ο κόκκινος κάβουρας» (2013), απόπειρα ανασύστασης της διαδρομής ενός πράκτορα της ΚΥΠ στην Κ.Ε. του κόμματος μέχρι τον εντοπισμό του το 1983, θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί δευτερογενής πηγή, αν η υπερβολική αυτοπροβολή του συγγραφέα δεν άφηνε πάμπολλα ερωτήματα για τα όρια απομνημονεύματος και καθαρής μυθοπλασίας.

Στο σημερινό αφιέρωμα καταγράφουμε τη δράση δυο χαφιέδων της Ασφάλειας στις τάξεις της ΕΔΑ, εν έτει 1959, όπως αποτυπώθηκε σε εκθέσεις τους που εντοπίστηκαν στο αρχείο του τότε διοικητή Χωροφυλακής Ευβοίας, αντισυνταγματάρχη Δημητρίου Σοϊμοίρη που φυλάσσεται στο ΕΛΙΑ.

Ο ρουφιάνος κι η ομάδα

Ο πρώτος από τους δυο χαφιέδες υπογράφει ως «λ-1» και γνωρίζουμε μόνο ότι προερχόταν από τη Νέα Λάμψακο.

Και τα τέσσερα γραπτά του στο Αρχείο Σοϊμοίρη έχουν συνταχθεί μέσα στο ίδιο δεκαήμερο (μέσα Σεπτεμβρίου 1959).

Η πρώτη έκθεσή του, ένα εξασέλιδο χειρόγραφο με ημερομηνία 11/9/1959, ξεκινά με σύντομο ιστορικό του αριστερού κινήματος της περιοχής:

«Κατά το 1941», διαβάζουμε, «εις Λάμψακον υπήρχον 10 Κουμουνισταί υπό την καθοδήγησιν του Κωνσταντίνου Σπανοπούλου, οι οποίοι είναι και οι διοργανωταί και εις αυτούς οφείλεται η αύξησις των Αριστερών δράσαντες επιμελώς εις το πόστο το οποίον είχε κατά καιρούς ανά έκαστος, εξακολουθούντες έως σήμερον. Αυτοί οργάνωσαν εις την Λάμψακον τα λαϊκά Δικαστήρια, την ΕΠΟΝ, το ενεργόν ΕΛΑΣ, το εφεδρικόν, το ΕΛΑΝ, ΕΤΑ, τα διόδια και την Στρατολογίαν 25 Ανδρών τους οποίους έστειλαν εις το βουνό δράσαντες υπέρ του ΚΚΕ και οι πλείστοι έλαβον μέρος και εις το Κίνημα Αθηνών, δύο εξ αυτών εφονεύθησαν. Το 1945 η δύναμις αυτών ηυξήθη εις 35, το 1948 εις 60 και εις τας εκλογάς του 1958 ηυξήθησαν εις 233 ομού με τις Γυναίκες» (σ. 1).

Η προσπάθεια διόγκωσης του «κινδύνου» είναι οφθαλμοφανής· πάγια, άλλωστε, πρακτική κάθε ρουφιάνου είναι η μεγαλοποίηση της χρησιμότητάς του.

Ακολουθεί ονομαστικός κατάλογος 90 ατόμων, αποκλειστικά και μόνο ανδρών, ταξινομημένων σε τρεις διαφορετικές κατηγορίες: οκτώ «αρχικά στελέχη»· επτά στελέχη που «ανεδείχθησαν το 1948 με 49» και «λόγω της ηλικίας των και των γραμματικών γνώσεών των έπαιξαν σπουδαίον ρόλον»· 75 ονόματα, τέλος, για τα οποία παρέχονται ελάχιστες πληροφορίες: επάγγελμα, διαμονή, δράση τη δεκαετία του 1940 ή στην ΕΔΑ.

Πέντε ονόματα είναι σημαδεμένα με δυο κόκκινους σταυρούς, ως «αντιπρόσωποι της ΕΔΑ το 1958», ενώ ένα άλλο μ’ ένα σταυρό, ως αντιπρόσωπός της «σε προηγούμενες εκλογές».

Βασική μέριμνα του χαφιέ αποτελεί η στοχοποίηση του τοπικού ποδοσφαιρικού συλλόγου.

«Οι ανωτέρω αναφερόμενοι», γράφει αμέσως μετά τα πρώτα 15 ονόματα, «ίδρυσαν και την ποδοσφαιρική ομάδα με σκοπόν να συνεδριάζουν ανενόχλητοι και να γίνεται και η σχετική καθοδήγηση εις τους Νέους και πολύ περισσότερον από τον Χαρίδημον Αντωνίου, ο οποίος γνωρίζει καλώς να καθοδηγή διότι ήτο βοηθός του [«πολιτικού καθοδηγητή»] αδελφού του από το 1944».

Την εμμονή με την ομάδα επιβεβαιώνει το τέταρτο έγγραφο, που εντοπίστηκε σε διαφορετικό φάκελο κι απέχει από το πρώτο μία εβδομάδα (19/9):

«Την 12 τ.μ. ο Κων/νος Σπανόπουλος εργαζόμενος μετ’ άλλων περίπου 30 εργατών εις την Αλυκή Κοπανά παρότρυνε τους εργάτας να προσφέρουν ανάλογα χρήματα υπέρ της ποδοσφαιρικής ομάδος Ν. Λαμψάκου.

Οταν το απόγευμα επληρώθησαν επρόσφερε πρώτος υπέρ της ομάδος δρ. 100.

Εν τω μεταξύ ηναγκάσθησαν και άλλοι και έδωσαν από 5 έως 10 δραχ.

Ο αδελφός του Κων/νου Σπανοπούλου, Βασίλειος Σπανόπουλος, καφεπώλης, αναγκάζει τους εργάτας να βγάλουν μια κουβάρα αλάτι (ένα σωρό) όλοι ομού διά την ομάδα».

Στο κάτω μέρος του χαρτιού, ο παραλήπτης έχει σημειώσει με μπλε στυλό ένα ονοματεπώνυμο –κατά πάσα πιθανότητα του χαφιέ: «Χ.Μ., Ν. Λάμψακος».

Μέχρι εδώ, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς πως ο «λ-1» ήταν κάποιος εξωτερικός παρατηρητής, δίχως σχέση με την ΕΔΑ.

Δεν συμβαίνει το ίδιο με τα δυο ενδιάμεσα σημειώματα, που ο Σοϊμοίρης παρέλαβε στις 18/9 και σκιαγραφούν επαφές του καταδότη με τον βουλευτή της ΕΔΑ Νότη Καπνίση και δυο κατώτερα τοπικά στελέχη, τον μηχανικό Κώστα Φιλήντα και τον αγγειοπλάστη Βασίλη Νάστα.

Το πρώτο είναι ένα χαρτάκι με ημερομηνία 14/9:

«O Κώστας Φιλήντας σήμερα το απόγευμα κατά παράκλησιν δική μου θα πήγαινε στο μαγαζί του Βασίλη Νάστα για να τον ρωτήσει πού και πώς θα μπορώ εγώ να έρχομαι σε επαφή με τον Βασίλη Αρβανιτάκη όταν κατεβαίνω στην Χαλκίδα.

Ο Καπνίσης μού είπε πως μόνο από τον Αρβανιτάκη θα λαβαίνω οδηγίες.

Ο Χρίστος Αγουρίδας και ο Λάμπρου Παναγιώτης δεν δέχονται να δώσουν για τον έρανο υπέρ της ΕΔΑ».

Το δεύτερο σημείωμα είναι τρισέλιδο, γράφτηκε στις 16/9 κι εμπλουτίζει τα παραπάνω με διάφορες ρουφιανιές, γενικώς:

«13-9-59. Παρακάλεσα τον Φιλίντα να πάη στην Χαλκίδα στο μαγαζί του Βασίλη Νάστα και να του πη πού και πώς θα συναντιόμαστε τις Κυριακές που θα κατεβαίνω στην Χαλκίδα για να μου δίδη πληροφορίες και οδηγίες κατ’ εντολήν του Καπν[ίσ]η.

Πήγε αλλά έλειπε ο ίδιος και ήτο ο πατέρας του στον οποίο δεν ανέφερε τίποτα.

Οταν βγήκε από το εργαστήριο είδε και γνώρισε έναν της ασφαλείας, καθώς μου είπε, που παρακολουθούσε το εργαστήριο από μακριά ή από απέναντι, κάπως έτσι.

Σήμερα 16-9-59 θα ξαναπήγαινε. Εχει μοτοσακό χρώμα κόκκινο με πολλά εξαρτήματα βαμένα με νίκελ.

Αυτός είναι περίπου 1,70 ύψος, μελαχρινός και το ένα μάτι χαλασμένο.

14-9-59. Στο καφενείο του Κακαβά και περί ώραν 8½ κάποιος εργάτης παραπονέθηκε στον Λογιστή και διαχειριστή της εταιρείας ονόματι Χαράλαμπον Μπαμπάτσικον ότι εφόσον πήρε την άδειά του, όφειλε η εταιρεία να του καταβάλη και τα λεπτά της αδείας.

Αυτός εις απάντησιν του είπε ότι τι παραπονείσαι; Αυτοί είναι οι νόμοι του Καραμανλή και εκεί να κάνης τα παράπονά σου.

Ο δε πρόεδρος του χωριού Δημ/ος Αγουρίδας κατεφέρθη δριμύτατα στον Μπαμπάτσικο και του είπε εσύ δεν είσαι εις θέσιν να πιάνης στο στόμα σου τον Πρωθυπουργό και άλλα.

Ο Καμαριώτης πρόεδρος της Μακρι-Κάπας είναι του κ. Βογιαντζή.

Ο Αρχιλογιστής της εταιρείας Βλάσης Πίνδαρος, κατά πληροφορίες που είχα από τον γραμματέα του χωρίου Τσέργες και από εργάτας που δουλεύουν εδώ από το χωρίον Αγιος Θανάσης, είναι ότι στις βουλευτικές εκλογές της 11-5-58 γύριζε τα ανωτέρω χωριά παρακαλώντας τους χωρικούς να ψηφίσουν Καρλατήρα και κατεφέρετο εναντίον του κ. Καλλία, και τούτο διότι έχει μεγάλο ρεύμα εδώ στα χωριά ο κ. Καλλίας.

Ο Βλάσης δε είχε και έναν αντάρτη ο οποίος εργάζεται ως επιστάτης».

Ο διοικητής της Χωροφυλακής έχει υπογραμμίσει με κόκκινο όσα αφορούν τον σύνδεσμο στη Χαλκίδα, τον εντοπισμό του ασφαλίτη, τη φιλοκαραμανλική στάση του πρώτου κοινοτάρχη, την πληροφορία για τις πολιτικές συμπάθειες του δεύτερου κοινοτάρχη, την προεκλογική δραστηριότητα του λογιστή και την απασχόληση πρώην αντάρτη ως επιστάτη.

Η συνέχεια της ιστορίας παραμένει άγνωστη.

Ισως ο Σοϊμοίρης έκρινε πως οι υπηρεσίες του πληροφοριοδότη δεν άξιζαν τα ανταλλάγματα που αυτός ενδεχομένως ζήτησε.

Ισως ο χαφιές έγινε αντιληπτός, απομονώθηκε κι αχρηστεύτηκε.

Ισως, πάλι, η συνεργασία του με την Ασφάλεια συνεχίστηκε απρόσκοπτα αλλά τα σχετικά τεκμήρια καταστράφηκαν ή αποθηκεύτηκαν αλλού.

Η τελευταία διέθετε, άλλωστε, σοβαρότερες άκρες στις γραμμές του εσωτερικού εχθρού: το πρώτο σημείωμα του δεύτερου χαφιέ απέχει δυο μόλις μέρες από το τελευταίο ίχνος του προηγούμενου.

Για ένα κομμάτι χαρτί

Ο δεύτερος καταδότης που άφησε ίχνη στο Αρχείο Σοϊμοίρη λεγόταν Απόστολος Σ. κι εργαζόταν ως ηλεκτρολόγος στο λιγνιτωρυχείο Πάλιουρα, στην κεντρική Εύβοια.

Τα σημειώματά του πιστοποιούν πως ήταν μέλος της ΕΔΑ με προσωπική πρόσβαση σε τοπικά στελέχη, της νεότερης ιδίως γενιάς.

Από τα 25 μέλη ή στελέχη του κόμματος που καταγράφηκαν σε έγγραφο της Ασφάλειας ως «συμμετάσχοντες» στην προσυνεδριακή πανευβοϊκή συνδιάσκεψη της 1/11/1959 στη Χαλκίδα, είναι ο μόνος που προερχόταν από το συγκεκριμένο χωριό.

Δυο τοπικά στελέχη που αδυνατούσαν να παρευρεθούν έστειλαν τις γραπτές τοποθετήσεις τους μέσω του χαφιέ, που τις παρέδωσε προσωρινά στην Ασφάλεια για φωτογράφηση.

Ενα τουλάχιστον κίνητρο για τη συνεργασία του Απόστολου Σ. με την Ασφάλεια, όπως διαπιστώνουμε από σημείωμά του που ο Σοϊμοίρης παρέλαβε στις 4/10/1959, ήταν η επιθυμία του ν’ αποκτήσει πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων –το διαβόητο χαρτί που εξέδιδε η υπηρεσία κι ήταν απαραίτητο για τις δοσοληψίες των πολιτών με τη δημόσια διοίκηση.

Σε πρόχειρο σημείωμα του διοικητή αναφέρεται ως αρκετά νέος (26 ετών) και αφήνεται να διαφανεί ότι «βαρυνόταν» με την παλιότερη δράση κάποιων συγγενών του.

Σύμφωνα με σημείωμα της Ν.Ε. Εύβοιας της ΕΔΑ που διατηρήθηκε στο αρχείο του κόμματος και φυλάσσεται στα ΑΣΚΙ, το σωματείο του λιγνιτωρυχείου Πάλιουρα είχε πριν από τη δικτατορία 105 μέλη.

Δισέλιδο χειρόγραφο του ίδιου φακέλου (Φ.598), με τίτλο «επιρροή μας στις μαζικές λαϊκές Οργανώσεις», θεωρεί πάντως την απήχηση της ΕΔΑ στο σωματείο «ασθενή».

Για τις εργασιακές συνθήκες που επικρατούσαν στο ορυχείο την εποχή των εκθέσεων, αποκαλυπτικό είναι ένα άλλο ανυπόγραφο σημείωμα του ίδιου αρχείου, με ημερομηνία 8/1/1960.

Τον Δεκέμβριο του 1959 οι εργάτες πήραν μόνο το 40% του μισθού και το 60% του δώρου, καθώς ο περιορισμός των παραγγελιών είχε οδηγήσει στην επιβολή μερικής απασχόλησης: «15 ημερομίσθια αντί 25» τον μήνα, «και αυτά όποτε θέλει η εταιρεία», με αποτέλεσμα «οι εργάτες που κατοικούν σε μακρυνά χωριά» να «είναι υποχρεωμένοι κάθε μέρα να πηγαίνουν στα λιγνιτωρυχεία και να ρωτούν εάν θα εργασθούν».

25 λιγνιτωρύχοι από την Ηπειρο αποφάσισαν να φύγουν και «προσπαθούν να βρουν λεπτά για τα έξοδα [του] ταξιδίου των, διότι δεν επληρώθησαν».

Ο γραφικός χαρακτήρας του σημειώματος μοιάζει μεν, αλλά δεν ταυτίζεται πλήρως μ’ εκείνον του χαφιέ.

Ακόμη πιο εύγλωττη είναι μια πολυγραφημένη ενημερωτική επιστολή του βουλευτή της ΕΔΑ Ηλία Ηλιού (19/9/1959), αντίτυπο της οποίας βρέθηκε στο Αρχείο Σοϊμοίρη.

«Εις τα μεταλλεία Πάλιουρα-Ευβοίας», διαβάζουμε, «επικρατούν όλως απαράδεκτοι συνθήκαι εργασίας. Ητοι: καθυστερούνται δεδουλευμένα ημερομίσθια δύο μηνών και πλέον, αι εργάτριαι υποχρεούνται εις βαρέας εργασίας και κατά Κυριακάς ακόμη χωρίς να λαμβάνουν την νόμιμον προσαύξησιν διά την πρόσθετον ταύτην απασχόλησιν, δεν επικολλούνται τα ανάλογα ένσημα εις τα ασφαλιστικά βιβλιάρια των εργαζομένων, το ύψος των γαλαριών δεν υπερβαίνει το εν μέτρον και τα εργοτάξια “εξοφλήσεων” εργάζονται εντός των υδάτων, με άμεσον κίνδυνον της ζωής των από πτώσεις χωμάτων. Επί του θέματος τούτου κατετέθη και ειδική ερώτησις εις την Βουλήν, η υπ’ αριθμ. 253/1-9-59».

Επιτηρώντας τους προϊσταμένους

Τι ακριβώς προσέφερε όμως ο χαφιές στην υπηρεσία;

Ηδη από την πρώτη, τρισέλιδη έκθεσή του διαπιστώνουμε ότι βασική μέριμνά του αποτελεί η παρακολούθηση των μικρομεσαίων κυρίως στελεχών της επιχείρησης.

Το κείμενό του διασώζει με παραστατικό τρόπο το ασφυκτικό κλίμα της εποχής και το φακέλωμα των πολιτών για πρακτικές όπως η ανάγνωση αριστερών εφημερίδων ή η απλή έκφραση θαυμασμού για τα τεχνολογικά επιτεύγματα της Σοβιετικής Ενωσης (που το 1957 είχε στείλει πρώτη δορυφόρο στο διάστημα):

«17-9-59. Το πρωί της 17-9-59 ο μηχανικός Κώστας Φιλήντας είχε 2 εφημερίδες, μίαν Αυγή και έναν Ανεξάρτητο Τύπο.

Στις 10 π.μ. ήρθε ο Διευθυντής των εδώ έργων πολιτικός μηχανικός Παύλος Σερβιτόπουλος και είδα τον Φιλήντα να δίδη στον Σερβιτόπουλον μία από τις δύο εφημερίδες με μεγάλη προφύλαξη και ενώ την είχε διπλώσει στα 6.

Εγώ ρώτησα τον Φιλήντα τι εφημερίδα έδωσε στον Διευθυντή και μου είπε πως του έδωσε τον Ανεξ/το Τύπο.

Τον ερώτησα δε διά τα φρονήματα του Διευθυντή και προς απάντηση μου λέγει πως γρήγορα θα τον κάνω δικό μας.

Στις 18-9-59 είχε έλθει στο έργο ο γιατρός που είναι στους Καθενούς και συζητούσε με τον Φιλήντα Κ., ο οποίος επαινούσε τους Ρώσους διά το κατόρθωμά τους “πύραυλον” και άλλα υπέρ αυτών.

Εις ερώτηση δε δική μου τι άνθρωπος είναι ο γιατρός, ο Κ. Φιλήντας μού είπε πως είναι δικός μας και να μην τον φοβάσαι. [...]

Σήμερα 21-9-59 μπαίνοντας στο γραφείο και αποθήκη συνάμα για να πάρω ένα εξάρτημα, είδα το Μπαμπάτσικο που έψαχνε τα συρτάρια και στο δεύτερο κάτω τραβώντας το προς τα έξω ήταν μια Αυγή της Κυριακής.

Αυτός την είδε και την ξανάφησε εκεί. Μετά όμως την επήρα εγώ, όταν έφυγε βέβαια».

Για την προσπάθεια του χαφιέ να επιδείξει έργο, αποκαλυπτικά είναι δυο ακόμη σημεία της ίδιας έκθεσης: η παράθεση μισής φράσης από ένα έγγραφο της ΕΔΑ που πρόλαβε να λαθραναγνώσει κατά το κυριακάτικο πέρασμά του από τα κομματικά γραφεία της Χαλκίδας («Σε ομιλία μας με τους συναδέλφους μας Ν. Παπαϊωάννου, Κ. Βύρωνα και ΕΠ πάνω σε γενικές γραμμές μείναμε σύμφωνοι όπως...») και το σκιτσάρισμα πρόχειρου τοπογραφικού διαγράμματος για τον χώρο (ένα καφενείο στα προσφυγικά) που ορίστηκε ως χώρος συναντήσεών του με το νεαρό στέλεχος (Νίκο Αρβανιτάκη) που θα τον καθοδηγούσε στο εξής.

Τα κομματικά καθήκοντά του κινούνταν, πάντως, σε απόλυτα νόμιμο πλαίσιο:

«Να εντείνω τις προσπάθειές μου, όπως πλησιάσω περισσότερους εργάτας και να τους πω για τις ενέργειες που κάνει η ΕΔΑ για αυτούς και για την καλυτέρευση των μέσων εργασίας κτλ».

Οι δευτεροκλασάτες καταδόσεις συμπληρώνονται, στην ίδια έκθεση, με μια πιο ενδιαφέρουσα παρατήρηση:

«Από φίλο αποθηκάριο έμαθα πως τον περασμένο μήνα Ιούνιο στην Εταιρεία παρουσιάσθη έλλειμμα 5 κιλών δυναμίτιδος και τον Αύγουστο 20 κιλά τα οποία εδικαιολόγησε ο Διευθυντής λέγοντας πως τα είχε δώσει αυτός χωρίς να το πει στον αρμόδιο αποθηκάριο Χαράλαμπο Μπαμπάτσικο.

Τα υλικά δε δυναμίτες και καψύλια είναι ασύδοτα μέσα στις γαλαρίες.

Εάν θέλατε μπορώ να σας φέρνω κάθε μήνα 30-40 καψύλια και άφθονο υλικό σε μασούρια, χωρίς να αναφέρουν το έλλειμμά τους και χωρίς να το αντιληφθούν οι αρμόδιοι».

Ο αντισυνταγματάρχης εντυπωσιάζεται και δίνει γραπτές οδηγίες (13/10):

«Είναι ανάγκη να εξακριβώσης ποίοι τα κλέβουν τα εκρηκτικά και τι τα κάνουν. Ακόμη, πού τα φυλάνε. Περιμένω».

Κι αυτή η πληροφορία θα σχετικοποιηθεί όμως σε μεταγενέστερη έκθεση του χαφιέ (24/10/1959):

«Εγινε και 2ο μέτρημα στα υλικά και λείπουν 650 καψύλια, οι δε δυναμίτες ενώ στο πρώτο μέτρημα είχαν έλλειψη όπως είχε πει ο Πίνδαρος Βλάσης περίπου 150 κιλά, τώρα έχουν περίσσευμα, μόνο καψύλια τους λείπουν;».

Ελλείψει στοιχείων για παράνομες ενέργειες, η δουλειά του λαγωνικού θα επικεντρωθεί έτσι στην αλίευση ανούσιων μικρολεπτομερειών για τις νόμιμες δραστηριότητες του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης μεταξύ των στελεχών του εργασιακού του χώρου.

Χαρακτηριστικό δείγμα, από την έκθεση της 15/10/1959:

«Το τεύχος Σχέδιον της ΕΔΑ το βρήκα στο συρτάρι του γραφείου στις 6½ π.μ. και αφού του έβαλα σημάδι το ξαναάφησα στο ίδιο μέρος, μόνο που παρακολουθούσα αυτούς που έμπαιναν και έβγαιναν στο γραφείο.

Μέχρι τις 11.15 ήταν απείραχτο. Στις 11½ μπήκε στο γραφείο ο μηχανικός του έργου Π.Σ. και ο Πέτ[ρος] Φιλήν[τας].

Αυτοί κάθησαν στο γραφείο, που είναι και αποθήκη συνάμα, περίπου 1 ώρα. Οταν βγήκαν, έλλειπε το τεύχος».

Παρά τη φαιδρότητά τους, στοιχεία όπως τα παραπάνω καταγράφονταν πάντως συστηματικά από τον διοικητή της Χωροφυλακής σε δικά του χειρόγραφα σημειώματα.

Εκτός από πολιτικολογίες, οι εκθέσεις του καταδότη φωτίζουν ενίοτε και πτυχές των συνθηκών εργασίας στο ορυχείο:

«Για το ατύχημα που εσυνέβη χθες και περί ώραν 1 ασφαλώς θα εμάθατε.

Ο ενωμοτάρχης ήλθε στις 5 στο χωριό για ανακρίσεις.

Εν τω μεταξύ ο επιστάτης Αντώνιος Μάλιαρης είχε πετάξει τον τενεκέ που ετοίμαζαν με τον παθόντα για να σκάσουν τα καψούλια.

Μετά δε πήγε και βρήκε ένα ένα τα κορίτσια που δούλευαν την ώρα εκείνη και τους μιλούσε ιδιαιτέρως.

Τι τους έλεγε δεν μπόρεσα ακόμη να μάθω» (15/10/1959).

Από το αντίστοιχο σημείωμα του Σοϊμοίρη πληροφορούμαστε ότι στο ατύχημα έχασε «όλο το χέρι» του ένας 28χρονος εργάτης.

Η επικοινωνία του Απόστολου Σ. με την Ασφάλεια γινόταν με μικρά σημειώματα που άφηνε σε προκαθορισμένο υπαίθριο σημείο, απ’ όπου τα παραλάμβανε ο τοπικός αστυνόμος.

Για έκτακτες πάλι περιστάσεις, γράφει στις 15/10 στον Σοϊμοίρη, «μπορείτε να με πάρετε στο τηλέφωνο ως Θείος μου».

Παρά την ειρωνεία του πράγματος, αξιοσημείωτες είναι, τέλος, οι προειδοποιήσεις του χαφιέ (ως ενεργού ΕΔΑΐτη) από συναδέλφους του για τις κινήσεις της Ασφάλειας.

Προειδοποιήσεις που ο ίδιος σπεύδει μεν να καρφώσει στον διοικητή, πιστοποιούν όμως τους πρωτογενείς δεσμούς αλληλεγγύης των εργατών απέναντι στην ασφυκτική κρατική επιτήρηση:

«Να πείτε στον Αστυνόμο ότι κάθε ενέργειά του την μαθαίνω από τα πρόσωπα που εκείνος νομίζει πως είναι της εμπιστοσύνης του.

Την Παρασκευήν και περί ώραν 2½ γύριζα από την δουλειά μαζί με τον Γιάννη Βοριά και με ένα άλλο παιδί, στα γραφεία της εταιρείας ήτο ο Αστυνόμος και μόλις μας είδε ρώτησε τον Βλάση Πίνδαρο πώς ονομαζόμεθα και μας έγραψε σε ένα χαρτί.

Αυτό το έμαθα ύστερα από 5 λεπτά που πήγα στο σπίτι μου.

Μετά ρώτησε μία κοπέλα που εργάζεται στο έργο, εάν είδε την κούρσα με τους Βουλευτάς και με ποιον μίλησαν αυτοί».

Ακολουθεί γνωστοποίηση στον προϊστάμενο του ονόματος «της δεσποινίδος» του χωριού με την οποία «τα έχει ο αστυνόμος» (24/10/1959).

Το συνέδριο από τα μέσα

Αποκορύφωμα των καταλοίπων του καταδότη στο Αρχείο Σοϊμοίρη αποτελούν οι λεπτομερείς εκθέσεις του για την προσυνεδριακή πανευβοϊκή συνδιάσκεψη της 1/11/1959 στη Χαλκίδα και την παρακολούθηση του Α' Πανελλαδικού συνεδρίου της ΕΔΑ στην Αθήνα (28/11-2/12/1959).

Στην προσυνεδριακή, ο Απόστολος Σ. μετείχε «ως αντιπρόσωπος των Μεταλλείων Β. Ευβοίας».

Αναφερόμενος στη δική του προσυνεδριακή τοποθέτηση, επικεντρώνεται στις πληροφορίες που προσπάθησε ν’ αλιεύσει:

«Εγύρεψα να μου πουν τι ελέχθη μεταξύ των 2 Βουλ[ευτών της ΕΔΑ] και του Μηχανικού Παύλου και Πέτρου.

Μου είπαν πως έμειναν ευχαριστημένοι από την συνάντηση αυτή και πως τους υποσχέθηκαν πως γρήγορα θα επιλυθούν τα ζητήματα των εργατών.

Μετά τους ρώτησα διατί δεν παρουσιάσθηκαν στους εργάτες και εάν έχουν μεταβεί σε άλλα μεταλλεία. Και ποίες οι ενέργειές τους. [...]

Μου είπαν πως πρέπει να κάνω αναφορές για καθετί που συμβαίνει εδώ αντεργατικό και αν εξασκείται βία στους εργάτας».

Η αναφορά κλείνει με παράθεση των αποτελεσμάτων της ψηφοφορίας για τη νέα Ν.Ε. και τους αντιπροσώπους στο συνέδριο.

Στο συνέδριο ο χαφιές μετείχε ως «παρατηρητής» –εκκολαπτόμενο, μ’ άλλα λόγια, στέλεχος της τοπικής οργάνωσης.

Παρόλο που η ιδιότητά του αυτή του επέτρεπε κανονικά να παρακολουθήσει μόνο τις πανηγυρικές εργασίες της πρώτης μέρας, με παρέμβαση του βουλευτή Νότη Καπνίση η ισχύς της κάρτας του επεκτάθηκε για τις επόμενες μέρες.

Η τετρασέλιδη έκθεσή του καταγράφει δυο ειδών πληροφορίες.

Από τη μια, επουσιώδεις λεπτομέρειες της διαμονής του στην Αθήνα (τι έφαγε λ.χ. καθένας από την παρέα του, όταν τους έκανε το τραπέζι σε μια ταβέρνα ο Καπνίσης)· από την άλλη, σκιαγράφηση κάθε ομιλίας αντιπροσώπου της Εύβοιας στο συνέδριο.

Οπως διαπιστώνουμε από τη διασταύρωση με το πρωτότυπο της τοποθέτησης του Νίκου Αρβανίτη, που εντοπίσαμε στο Αρχείο της ΕΔΑ (φ.4/εγγρ.87), ο «παρατηρητής» αναπαρήγαγε κυρίως όσα στοιχεία των ομιλιών του έκαναν μεγαλύτερη εντύπωση, επιφυλασσόμενος να μεταφέρει προφορικά στον Σοϊμοίρη ό,τι ειπώθηκε εκεί για τον ίδιο και την αστυνομική καταστολή.

Οι διώξεις

Τα αρχειακά ίχνη και τούτου του χαφιέ χάνονται μετά το συνέδριο.

Σχεδόν συνθηματικές, οι τελευταίες σχετικές σημειώσεις του Σοϊμοίρη που διασώθηκαν έχουν γραφτεί στις αρχές Ιανουαρίου 1960.

Κατά τη φιλελευθεροποίηση του 1964-65, στο αρχείο της Ν.Ε. Εύβοιας της ΕΔΑ σημειώνεται η ύπαρξη μιας μεμονωμένης «επαφής» (όχι κομματικού μέλους) στο χωριό Πάλιουρα· σε αντίθεση με τη Νέα Λάμψακο, όπου λειτουργεί εικοσαμελής «πυρήνας».

Το όνομα του Απόστολου Σ. απουσιάζει επίσης από τη λίστα μελών της Ν.Ε. κι αντιπροσώπων στο 2ο συνέδριο της ΕΔΑ, το 1962.

Οι εκθέσεις του, όπως κι εκείνες του «λ-1», θα μπορούσαν ίσως ν’ αντιμετωπιστούν σκωπτικά, αν δεν αποτελούσαν ψηφίδες ενός μηχανισμού, η δράση του οποίου βάραινε ασφυκτικά πάνω στις ζωές των ανθρώπων –όσων, ιδίως, εμπλέκονταν στο εργατικό και αριστερό κίνημα.

Στοχοποιημένος στα μέσα Σεπτεμβρίου από τον «λ-1» σαν «καθοδηγητής» της Ν. Λαμψάκου, ο τσαγκάρης Κώστας Σπανόπουλος εκτοπίστηκε π.χ. αμέσως στον Αη Στράτη, όπως πληροφορούμαστε από σχετική διαμαρτυρία της ΕΔΑ (7/10/1959).

«Μετά την επιστροφή του από την εξορία βρήκε άσχημη κατάσταση», διαβάζουμε στη στενογραφημένη τοποθέτησή του σε μεταγενέστερη σύσκεψη της Ν.Ε. Εύβοιας (21/1/1962), δίπλα στη λακωνική επισήμανση: «Η κοινότ[ητα] Λαμψ[άκου] όργανο του Σοϊμ[οίρη]».

Ακόμη μαζικότερο πογκρόμ ακολούθησε το συνέδριο του Νοεμβρίου.

Σύμφωνα με έκθεση της νομαρχιακής, συνταγμένη στις αρχές του 1962, η προσπάθεια «ανασύνταξης και δραστηριοποίησης» της ΕΔΑ στην Εύβοια μετά το συνέδριο του 1959 «ανακόπηκε με τη σύλληψη και εκτόπιση των πιο δραστήριων μελών της ΝΕ (Ποζίδη, Ενωτιάδη, Αρβανίτη, Φωτιάδη, Παϊραμίδη) που και σήμερα ακόμη εξακολουθούν να βρίσκονται στην εξορία. Ετσι η οργάνωση βρέθηκε ουσιαστικά αποκεφαλισμένη, [...] αποκομμένη από τη βάση και από τα προβλήματα του Ευβοϊκού λαού, [και] δε μπόρεσε να κινητοποιήσει τις λαϊκές δυνάμεις που επηρεάζουμε σαν κόμμα».

Με τα σημειώματά του προς τον «κύριο Διοικητή», ο Απόστολος Σ. είχε βάλει το δικό του χεράκι σ’ αυτή την εξέλιξη.

Χαφιές με πιστοποιητικό

Η δραστηριότητα ενός χαφιέ εμπεριέχει ευνόητα επαγγελματικά ρίσκα.

Κινδυνεύει όχι μόνο να γίνει αντιληπτός από τους «συντρόφους» του και να εισπράξει τις συνέπειες της αγανάκτησής τους, αλλά και να πέσει κατά λάθος θύμα των διωκτικών μηχανισμών, προέκταση των οποίων αποτελεί.

Για την αποφυγή τέτοιων «παράπλευρων» απωλειών, οι τελευταίοι φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους ανθρώπους τους με τα δέοντα πιστοποιητικά.

Το διαπιστώνουμε από τρία τέτοια έγγραφα που το Τμήμα Ασφαλείας Χαλκίδος εξέδωσε τη διετία 1952-1953 στο όνομα του ίδιου προσώπου.

Τα πρωτότυπά τους εντοπίστηκαν, όπως και τα υπόλοιπα τεκμήρια του σημερινού μας αφιερώματος, στο προσωπικό αρχείο του μετέπειτα διοικητή Χωροφυλακής Ευβοίας, Δημητρίου Σοϊμοίρη (φ. 17 & 26).

Το πρώτο πιστοποιητικό, ένα χειρόγραφο «υπηρεσιακό σημείωμα», φέρει ημερομηνία 1/11/1952, βεβαιώνει πως ο Δημήτριος Θ. «τυγχάνει πράκτωρ μας και τη εγκρίσει και συστάσει μας μετέχει της Κομμουνιστικής Οργανώσεως Χαλκίδος» και απευθύνει τις απαραίτητες παρακλήσεις, εντολές και συστάσεις για την αποφυγή ατυχήματος προς οποιαδήποτε κατεύθυνση:

 «Παρακαλούνται άπασαι αι αστυν[ομικαί] Αρχαί όπως του παρέχουν κάθε νόμιμον συνδρομήν και εξυπηρέτησιν».

 «Η επαλήθευσις του παρόντος να διαπιστούται διά του δελτίου ταυτότητός του».

 «Απαγορεύεται η επίδειξις του παρόντος ειμή οσάκις πρόκειται περί υπηρεσιακής ανάγκης ή προς απόδειξιν της ιδιότητός του και μόνον εις τας αρχάς, τυγχάνει δε απολύτως προσωπικόν και άκρως απόρρητον».

 «Το παρόν ισχύει επί δίμηνον από σήμερον».

Η τελευταία πρόβλεψη εξηγεί ίσως τη μεταγενέστερη έκδοση του δεύτερου, επισημότερου εγγράφου: μιας δακτυλογραφημένης «βεβαιώσεως» με ημερομηνία 24/11/1953, όπου ο διοικητής της Ασφάλειας Χαλκίδας, μοίραρχος Αθανάσιος Παπαϊωάννου, δηλώνει πως ο Δ.Θ. «παρέχει τη υπηρεσία μου προθύμως πληροφορίας Κομμουνιστικής φύσεως και γενικώς προσέφερε και προσφέρει πολύτιμον Εθνικήν υπηρεσίαν».

Ολα αυτά, υπενθυμίζουμε, λίγους μήνες μετά την εκτέλεση Μπελογιάννη κι ένα χρόνο πριν από εκείνη του Πλουμπίδη.

Σε μια εποχή που ο Α.Ν. 509/47 εφαρμοζόταν δρακόντεια και η ιδιότητα του ενεργού κομμουνιστή συνεπαγόταν στην καλύτερη περίπτωση την επιβολή πολυετούς κάθειρξης.

Το τρίτο πιστοποιητικό εκδόθηκε στο μεσοδιάστημα των άλλων δύο (22/5/1953) και φροντίζει για την τακτοποίηση των θεσμικών εκκρεμοτήτων όσον αφορά την υπηρεσιακή πιστοποίηση των φρονημάτων του χαφιέ –αναγκαία προϋπόθεση, βάσει της ισχύουσας τότε νομοθεσίας, για την άσκηση των δικαιωμάτων του ως Ελληνα πολίτη:

«Ο υπογεγραμμένος μοίραρχος Ανευλαβής Σταύρος, διοικητής του Τμήματος Ασφαλείας Χαλκίδος βεβαιώ ότι ο Δ.Κ.Θ., κάτ[οικος] Χαλκίδος, φερόμενος ως κομμουνιστής, υπήρξεν πράκτωρ της υπηρεσίας μου από τον μήνα Μάιον 1951 μέχρι τον μήνα Μάιον του έτους 1953, προσφέρας ανεκτιμήτους εθνικάς υπηρεσίας και ενημερώνων την υπηρεσίαν μου επί πάσης κομμουνιστικής κινήσεως ολοκλήρου του Νομού Ευβοίας και γενικώτερον. Ούτος δέον να θεωρήται δεδοκιμασμένος εθνικόφρων».

 Διαβάστε

 

► Gary T. Marx, «Thoughts on a Neglected Category of Social Movement Participant: The Agent Provocateur and the Informant» (περ. American Journal of Sociology, 80/2 [1974], σ. 402-42). H κλασική μελέτη για τις ποικίλες πτυχές της συμβολής (κατά κανόνα αρνητικής, ενίοτε όμως και αθέλητα θετικής) των χαφιέδων και προβοκατόρων στη δράση των κοινωνικών κινημάτων.

 

► Αλέξανδρος Δάγκας, Ο χαφιές (εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995). Δεκάδες εκθέσεις ενός χαφιέ της μεσοπολεμικής Υπηρεσίας Εθνικής Ασφαλείας στις τάξεις της ΟΚΝΕ Θεσσαλονίκης. Ως παράρτημα παρατίθενται δυο εκθέσεις της ΥΕΑ (1927), για το περιεχόμενο του κατασχεθέντος αρχείου της ΚΟΘ και για τη δράση του ΚΚΕ στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία. Το βιβλίο ξανακυκλοφόρησε το 2011 από τις εκδόσεις Επίκεντρο, έχοντας πλέον ως τίτλο τον υπότιτλο της αρχικής έκδοσης: Το κράτος κατά του κομμουνισμού. Συλλογή πληροφοριών από τις υπηρεσίες Ασφαλείας, 1927.

 

► Ο Ιός, «Η κατασκευή του χαφιέ. Χίλια πεντακόσια αργύρια για τον Α.Κ.» (περ. Εψιλον, 23/6/1996). Η διαδικασία της μετατροπής ενός εκτοπισμένου νεαρού κομμουνιστή σε έμμισθο πράκτορα των υπηρεσιών ασφαλείας κατά τον Μεσοπόλεμο, όπως αποτυπώνεται στα προσωπικά αρχεία δυο κρατικών λειτουργών της εποχής (Φίλιππου Δραγούμη και Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη).

 

► Γιοχάνες Μπύχνερ, Ενάντια στην προβοκάτσια και το χαφιεδισμό (Αθήνα χ.χ., εκδ. Γνώσεις). Το κλασικό εγχειρίδιο της Κομμουνιστικής Διεθνούς για τον εντοπισμό και την αντιμετώπιση των χαφιέδων. Εντονα σημαδεμένο από τη σταλινική ορθοδοξία όσον αφορά τον «εσωτερικό εχθρό», στα ελληνικά πρωτοεκδόθηκε το 1933 από την Κομμουνιστική Επιθεώρηση.