Αντίσταση στις ωμότητες

Στις αρχές Ιουνίου 1941 η κατάληψη της Κρήτης από τα γερμανικά στρατεύματα ολοκλήρωσε όχι μόνο την κατοχή της Ελλάδας αλλά και την εκστρατεία της Βέρμαχτ στα Βαλκάνια.

Το νοτιοανατολικό άκρο της «Νέας Ευρώπης» είχε θωρακιστεί, οι Βρετανοί δεν ήταν πλέον σε απειλητική απόσταση από τις πετρελαιοπηγές της Ρουμανίας, ενώ οι Γερμανοί ήταν σε θέση να ανεφοδιάζουν τον στρατό του Ρόμελ στη Βόρεια Αφρική.

Αυτή όμως η κατάκτηση της Κρήτης είχε κοστίσει στους Γερμανούς πολύ ακριβά. Μεταξύ 20 Μαΐου και 2 Ιουνίου είχαν χάσει 4.000 άνδρες, ενώ οι τραυματίες ήταν άλλοι 2.500, το ένα τρίτο του συνόλου των γερμανικών απωλειών τον Μάιο του 1941 σε όλα τα μέτωπα.

Οι βαριές απώλειες του σώματος αλεξιπτωτιστών ουσιαστικά έβαλαν τέρμα σε αυτό το είδος πολέμου.

Και, ακόμα χειρότερα για τον Αξονα, η Μάχη της Κρήτης έβαλε με εμφατικό τρόπο στην εξίσωση του πολέμου τον λαϊκό παράγοντα που έμελλε να καθορίσει πολιτικά τόσο τον πόλεμο όσο και την ειρήνη.

Οι λαοί της Ευρώπης δεν ήταν άβουλα κοπάδια επί σφαγή κατά τη βούληση των ιπποτών του εθνικοσοσιαλισμού.

Η συνειδητοποίηση αυτού του γεγονότος οδήγησε σε παροξυσμό τη γερμανική ηγεσία και σε μια σειρά αγριοτήτων κατά του πληθυσμού.

Ηδη από το 1939 η ναζιστική Γερμανία είχε δείξει πώς εννοούσε τον πόλεμο κατάκτησης και εξόντωσης, όταν το τρίμηνο Αυγούστου-Οκτωβρίου αποσπάσματα θανάτου εκτέλεσαν 20.000 πολίτες στην Πολωνία.

Αλλά το να αντισταθούν οι εξ ορισμού κατώτεροι λαοί, όπως συνέβη στην Κρήτη, αυτό ήταν πρωτάκουστο και αδιανόητο για τη ναζιστική κοσμοαντίληψη.

Οι εκτελέσεις αμάχων και καταστροφές χωριών όλο το καλοκαίρι και μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1941 χώρισαν εξ αρχής τους κατακτητές από τον πληθυσμό με ένα βαθύ μίσος.

Κοντομαρί, Κάντανος, Παλαιόχωρα, Αλικιανός, Δραπανιάς, Περιβόλια, Φουρνές, Σχοινές, Χώρα Σφακίων, Περιβόλια Ρεθύμνου, Μισίρια, Σταυρωμένος, ορισμένοι από τους πρώτους τόπους φρίκης στη δυτική Κρήτη.

Η Κρήτη οχυρό

Το νησί όμως έπρεπε να οργανωθεί, να οχυρωθεί, να διοικηθεί και να υπηρετήσει την πολεμική προσπάθεια του Αξονα.

Η Κρήτη κηρύχτηκε Οχυρό (Festung Kreta) και ξεκίνησαν μεγάλα οχυρωματικά έργα καθώς και μια σειρά αεροδρομίων και ναυτικών εγκαταστάσεων. Η υλοποίηση αυτών των έργων συνεπαγόταν την οργανωμένη κινητοποίηση του ντόπιου εργατικού δυναμικού. Αλλωστε, η έννοια του Οχυρού συνεπαγόταν και εκείνη του στρατοπέδου.

Μια σειρά μέτρων που δεν επιβάλλονταν καθόλου ή πάντως όχι με την ίδια αυστηρότητα στην υπόλοιπη χώρα πιστοποιούσαν αυτή την κατεύθυνση.

Ανάμεσά τους και η επιβολή υποχρεωτικής εργασίας για όλους τους κατοίκους ανεξαρτήτως φύλου, επαγγέλματος ή ηλικίας. Η «αγγαρεία» αποτέλεσε ένα σκληρό και ατιμωτικό μέτρο και η αποφυγή της έγινε η κύρια μορφή παθητικής αντίστασης.

Ο πρώτος διοικητής του Φρουρίου Κρήτης, πτέραρχος Κουρτ Στούντεντ, βάσει εξουσιοδότησης του φίρερ και ανώτατου αρχηγού του στρατού, εξέδωσε στις 17 Ιουνίου 1941 τη διαταγή με τίτλο: «Υποχρέωσις εργασίας».

Σύμφωνα με αυτήν, όλος ο πληθυσμός της Κρήτης, ανεξαρτήτως επαγγέλματος, ηλικίας και φύλου, υποχρεούνταν σε οποιαδήποτε εργασία ύστερα από διαταγή των ελληνικών τοπικών αρχών (δημάρχων).

Η υποχρεωτική εργασία ίσχυε και για τις Κυριακές και «εκτός συνήθους ώρας εργασίας».

Ολα τα μεταγωγικά μέσα, τα ζώα δηλαδή και τα κάρα, ετίθεντο εξίσου στη διάθεση των τοπικών αρχών για τις ανάγκες της υποχρεωτικής εργασίας, ενώ γινόταν μια πρώτη προσπάθεια αναλογίας - 10 άνδρες και 5 έφεδροι για κάθε 100 κατοίκους.

Φυσικά, η απείθεια προς όλα τα παραπάνω θεωρούνταν σαμποτάζ και η τιμωρία έφτανε ώς την εκτέλεση [1].

Με ευθύνη των τοπικών αρχών καταγράφονταν όλοι οι εργαζόμενοι ανά ειδικότητα καθώς και οι άνεργοι και εφοδιάζονταν με δελτία εργασίας. Δημιουργήθηκαν «Επιτροπές υποχρεωτικής εργασίας» στις κοινότητες ενώ, κατά περίπτωση, και στις πόλεις συγκροτήθηκαν ανάλογες επιτροπές κατανομής της υποχρέωσης εργασίας στους πολίτες. Στα Χανιά, οι πολίτες χωρίστηκαν αλφαβητικά και προσέρχονταν διαδοχικά στο Γυμνάσιο Αρρένων για τον καταρτισμό Φάλαγγας Εργασίας με ευθύνη του δήμου [2].

Μόνιμη κατοχή

Η Κρήτη έπρεπε να μεταμορφωθεί σε μια μικρογραφία της «Νέας Ευρώπης» όπως την οραματίζονταν οι ναζί.

Ενας οχυρωμένος, αυτάρκης χώρος όπου η ανώτερη ράτσα των κυρίαρχων θα κυβερνούσε τις κατώτερες φυλές και θα τρεφόταν από την εργασία τους.

Σε ένα νησί περίπου 450.000 κατοίκων, οι κατακτητές έφτασαν να αριθμούν 45.000 Γερμανούς συν 30.000 Ιταλούς στο Λασίθι.

Καθώς τα στρατεύματα αυτά συντηρούνταν κυρίως από την ντόπια παραγωγή, η στρατιωτική και πολιτική διοίκηση κατέγραφε -και αποσπούσε βίαια- όλα τα περιουσιακά στοιχεία των κοινοτήτων.

Καθώς δε οι Γερμανοί ερωτοτροπούσαν με την ιδέα μόνιμης κατοχής του νησιού και μετά τον πόλεμο, η στρατιωτική και πολιτική του διοίκηση απέκτησε μεγάλη αυτονομία από τις αντίστοιχες στην κυρίως Ελλάδα, ενώ η κυβέρνηση δωσιλόγων στην Αθήνα μόνο τυπικά έλεγχε τις πολιτικές δομές της Κρήτης.

Η γερμανική στρατιωτική διοίκηση διόρισε νέο γενικό διοικητή Κρήτης, νομάρχες και δημάρχους, καθώς και επικεφαλής των σωμάτων ασφαλείας, κάτω από τον ασφυκτικό έλεγχό της.

Δεν έλειψαν βεβαίως και οι πρόθυμοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους νέους επικυρίαρχους και να εκμεταλλευτούν τις ευκαιρίες της νέας κατάστασης.

Σύμβολο του δωσιλογισμού στην Κρήτη αναδείχτηκε δικαίως ο πρώην βουλευτής των Φιλελευθέρων στο Ηράκλειο, Εμμανουήλ Πασσαδάκης, που θα ανέβει την ιεραρχία των δωσιλόγων ως νομάρχης Ηρακλείου και αργότερα γενικός διοικητής Κρήτης και διαπρύσιος υπερασπιστής του εθνικοσοσιαλισμού.

Πίσω όμως από εκείνον υπήρξε ένας ολόκληρος κόσμος συνεργασίας, πολιτικής, οικονομικής και ένοπλης, που εν πολλοίς βρίσκεται ακόμη στο σκοτάδι.

Από την άλλη, οι γερμανικές ωμότητες το καλοκαίρι του 1941 ενέσπειραν τον τρόμο και οδήγησαν τις τοπικές ηγεσίες -πολιτικές, εκκλησιαστικές, οικονομικές- σε κινήσεις κατευνασμού των κατακτητών και παραινέσεις καταλλαγής προς τον πληθυσμό.

Αντισημιτικά μέτρα

Μέσα σε αυτό το κλίμα, επιβλήθηκαν από το 1941 και τα πρώτα αντισημιτικά μέτρα εναντίον της μικρής εβραϊκής κοινότητας των Χανίων.

Τα εβραϊκά καταστήματα καταγράφηκαν και μια κίτρινη πινακίδα κρατούσε μακριά τους Γερμανούς. Τον Αύγουστο του 1941 καταγράφηκαν επίσης και όλα τα πρόσωπα εβραϊκής καταγωγής -ανεξαρτήτως θρησκεύματος- με τα στοιχεία τους και τη διεύθυνσή τους.

Τη λίστα των 314 ατόμων προώθησε ο Δήμος Χανίων στη Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση μέσω της Γενικής Διοίκησης Κρήτης [3].

Τον Δεκέμβριο του 1941, ο Πασσαδάκης μέσα από την εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ» διακήρυττε πως ο Χίτλερ, ως άλλος Μέγας Κωνσταντίνος, ήταν προορισμένος να σώσει τον χριστιανισμό από τον μπολσεβικισμό και τους καταραμένους Εβραίους [4].

Μέσα στο ζοφερό κλίμα του 1941 συγκροτήθηκαν και οι πρώτοι πυρήνες αντιστασιακής δράσης.

Από τα πρώτα καθήκοντα η προστασία και φυγάδευση των πολυάριθμων στρατιωτών των Συμμάχων που είχαν αποκλειστεί στο νησί μετά τη μάχη.

Οι Βρετανοί -μέσω της οργάνωσης SOE- θα αναλάβουν από νωρίς δράση στην Κρήτη με στόχο την προετοιμασία μιας απόβασης που δεν θα γίνει ποτέ, ενώ πολυάριθμες προσωποπαγείς αντιστασιακές ομάδες θα διεκδικήσουν τη βρετανική αναγνώριση και βοήθεια.

Αυτή η «πατριαρχική» μορφή των αντάρτικων ομάδων θα γίνει εμπόδιο για τον μεταξύ τους συντονισμό και την ενοποίηση. Από την Κρήτη όμως θα διακηρυχτεί δημόσια και η ιδέα για το απελευθερωτικό μέτωπο.

Εξόριστοι κομμουνιστές δραπέτες από τα νησιά του Αιγαίου θα συμμετάσχουν στη Μάχη της Κρήτης και ο βουλευτής του ΚΚΕ (Παλλαϊκό Μέτωπο, 1936) Μιλτιάδης Πορφυρογένης από την εφημερίδα «Κρητικά Νέα» στις 16 Μαΐου, παραμονές της μάχης, θα δώσει το σύνθημα της εθνικής ενότητας και του αντιφασιστικού αγώνα, που θα μορφοποιηθεί λίγους μήνες αργότερα στο ΕΑΜ.

Σημειώσεις

[1]. Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, Αρχείο Γερμανικής Κατοχής (ΙΑΚ-ΑΓΚ), Φακ. Γ-α, Υποχρέωσις Εργασίας, 17.06.1941.

[2]. Mitteilungsblatt fur Kreta, 27.07.1941.

[3]. ΙΑΚ-ΑΓΚ, Διαταγή από τη Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση προς τον Δήμαρχο Χανίων, 4 Αυγούστου 1941. Εγγραφο του Δημάρχου Ν. Σκουλά προς τη Γενική Γραμματεία της Γενικής Διοίκησης Κρήτης (κατάλογος Εβραίων κατοίκων Χανίων), 20 Αυγούστου 1941.

[4]. «Κρητικός Κήρυξ», 7 Δεκεμβρίου 1941.

* ιστορικός Κέντρο Ερευνας Νεότερης Ιστορίας (ΚΕΝΙ) Πάντειο Πανεπιστήμιο