Μια διαφορετική ερμηνεία για τα Δεκεμβριανά

Σε άρθρο του στην «Κυριακάτικη Καθημερινή» της 7ης Δεκεμβρίου, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Γέιλ, Στάθης Καλύβας, απάντησε σε οκτώ ερωτήματα που ο ίδιος έθεσε για τον Δεκέμβρη του 1944. Στη συνέχεια παρουσιάζουμε συνοπτικά το δικό μας ερμηνευτικό σχήμα για τα γεγονότα εκείνης της περιόδου.

1. Τα Δεκεμβριανά δεν ήταν ούτε πραξικόπημα ούτε επανάσταση του ΚΚΕ. Ηταν αποτέλεσμα των εμφύλιων συγκρούσεων στην Κατοχή και της έντονης πόλωσης μετά την απελευθέρωση. Μεγάλη ευθύνη γι’ αυτήν την πόλωση φέρει ο πρωθυπουργός της εθνικής κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου, ο οποίος το φθινόπωρο του 1944 ανέχτηκε την ανάπτυξη και δράση στην Αθήνα δωσιλογικών και γενικότερα ακραίων αντι-ΕΑΜικών οργανώσεων.
2. Τα Δεκεμβριανά ξεκίνησαν όχι με την αιματηρή διαδήλωση της 3ης Δεκεμβρίου 1944, αλλά μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων για τον αφοπλισμό των αντιστασιακών οργανώσεων. Ο Γ. Παπανδρέου, με τους πρόχειρους χειρισμούς του και τις αμφιταλαντεύσεις του, κατέδειξε ότι δεν διέθετε στρατηγικό σχέδιο για τη μετάβαση από την Κατοχή στη μεταπολεμική εποχή. Ενώ στις 27 Νοεμβρίου συμφώνησε η μονάδα του ΕΛΑΣ να είναι ίση με τις άλλες τρεις μονάδες (Ορεινή Ταξιαρχία, Ιερός Λόχος και ΕΔΕΣ), την επομένη εμφάνισε μια άλλη πρόταση ως πρόταση του ΕΑΜ: η μονάδα του ΕΛΑΣ (3.000 από τις 60.000) θα ήταν ίση μόνο με τη μονάδα του ΕΔΕΣ (3.000 από τις 6.000). Αυτό φυσικά δεν έγινε αποδεκτό από το ΕΑΜ και οι υπουργοί του παραιτήθηκαν. Τις τελευταίες ημέρες του Νοεμβρίου ο Παπανδρέου έμεινε απαθής, στη σκιά των Βρετανών, και δεν ανέλαβε καμιά πρωτοβουλία για την επίλυση της κρίσης.
3. Στην Κατοχή το ΚΚΕ επεδίωκε να ενισχύσει τη θέση του για να αντιμετωπίσει τον εναντίον του σχεδιασμένο αγώνα των Βρετανών και του ΕΔΕΣ. Πρώτη επιλογή του αποτελούσε η κατάκτηση της εξουσίας στο πλαίσιο της νομιμότητας, χωρίς όμως αυτό να αποκλείει τη βίαιη ρήξη σε περίπτωση που η επιλογή αυτή δεν τελεσφορούσε. Λίγο πριν από την απελευθέρωση και ύστερα από συμβουλή των Σοβιετικών εντάχθηκε στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας προκειμένου να επιτρέψει στο ΕΑΜ να καταλάβει στη θεσμοθετημένη πολιτική ζωή μια θέση αντίστοιχη με τον όγκο των δυνάμεων που αντιπροσώπευε. Με την πολιτική των συνεργασιών με δυνάμεις του αστικού πολιτικού κόσμου, το ΕΑΜ λειτουργούσε νομιμοποιητικά για το ΚΚΕ, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις ανάδυσης ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος που θα διεκδικούσε την εξουσία μέσω της εκλογικής διαδικασίας. Την εξέλιξη όμως αυτή, δηλαδή τη συμμετοχή του ΕΑΜ στην εκλογική διαδικασία, δεν την ήθελαν ούτε οι κυβερνητικοί στην Αθήνα ούτε οι Βρετανοί.
4. Μεγάλη ευθύνη για τα Δεκεμβριανά φέρει ο βρετανικός παράγοντας και ο Τσόρτσιλ προσωπικά. Το 1940-44 η Βρετανία ήταν μια αυτοκρατορία με τεράστια συμφέροντα στην ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Η Ελλάδα έπρεπε να παραμείνει στη βρετανική σφαίρα επιρροής με την επαναφορά της μοναρχίας, χωρίς μάλιστα τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος και με την περιθωριοποίηση ή και στρατιωτική συντριβή του ΕΑΜ. Και έτσι τον Δεκέμβρη συνέβη το εξής παράδοξο, μοναδικό στην ιστορία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η Βρετανία να συγκρούεται μ’ ένα φιλικό προς αυτήν αντιστασιακό κίνημα έξι μήνες πριν από το τέλος του πολέμου κατά του ναζισμού.
5. Η τότε ηγεσία του ΚΚΕ δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στην κρισιμότητα των καιρών. Το κυριότερο, δεν αντιλήφθηκε ότι οι συσχετισμοί για το ΕΑΜικό κίνημα μετά την απελευθέρωση ήταν αρνητικοί, όχι θετικοί, όπως νόμιζε. Οτι δηλαδή οι Βρετανοί ήταν αποφασισμένοι να κρατήσουν διά ροπάλου την Ελλάδα στη δική τους σφαίρα επιρροής, ότι οι Σοβιετικοί ήταν μέρος των συμφωνιών για σφαίρες επιρροής στα Βαλκάνια και ότι οι Βαλκάνιοι κομμουνιστές δεν θα έκαναν τίποτα χωρίς τη συναίνεση της Μόσχας.
6. Στα Δεκεμβριανά συγκρούστηκαν οι συντηρητικές δυνάμεις του αστικού προπολεμικού κόσμου και οι συνεργάτες των Γερμανών εναντίον ενός ισχυρού λαϊκού και ριζοσπαστικού κινήματος, του οποίου το αναγεννητικό έργο την περίοδο 1943-44 έχει αναγνωριστεί και από αντιπάλους του. Από την άλλη πλευρά, η Ελλάδα αποτελεί τη μοναδική χώρα στην Ευρώπη που οι συνεργάτες των Γερμανών όχι μόνο έμειναν σχεδόν στο σύνολό τους ατιμώρητοι αλλά στη συνέχεια αρκετοί απ’ αυτούς εντάχθηκαν στον κρατικό και τον παρακρατικό μηχανισμό του μετεμφυλιακού συστήματος, με την ανοχή ή και συνεργασία των μεταπολεμικών κυβερνήσεων, για να εμφανιστούν ξανά στο προσκήνιο μετά το πραξικόπημα του 1967.
7. Είναι αλήθεια ότι το ΚΚΕ διέπραξε εγκληματικές πράξεις στην Κατοχή και στη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Αυτό όμως δεν έγινε κεντρικά, αλλά σε περιφερειακό επίπεδο, εξαιτίας των ιδιαίτερων κατά τόπους συνθηκών. Τον Δεκέμβρη το ΚΚΕ βρέθηκε με την πλάτη στον τοίχο και κατέφυγε σε ακρότητες (δράση ΟΠΛΑ, μαζικές συλλήψεις αντιπάλων, εκτελέσεις), οι οποίες λίγους μήνες αργότερα καταδικάστηκαν από τον νέο ηγέτη του κόμματος, Νίκο Ζαχαριάδη.
8. Η σύγκρουση θα μπορούσε να αποφευχθεί, αν το ήθελαν οι Βρετανοί και αν οι ηγεσίες των δύο αντίπαλων παρατάξεων είχαν την ικανότητα και τη θέληση να φτάσουν σε συμβιβασμό, όπως έγινε στο Βέλγιο, στην Ιταλία και στη Γαλλία.

*Αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου