Τραγούδια-«παιχνίδια με τους εφιάλτες»

Στις 27 Ιανουαρίου 2009 (πριν από 7 χρόνια) έφυγε από τη ζωή ο Πάνος Τζαβέλλας. Ηταν 84 ετών – αρκετά, θα έλεγα, για έναν άνθρωπο που είχε περάσει «διά πυρός και σιδήρου». Γράφει ο ίδιος σ’ ένα αυτοβιογραφικό του:

«Ημουνα ένα εύθραυστο κι ευαίσθητο παιδί. Ομως η ζωή με οδήγησε σε δρόμους δύσβατους και σκληροτράχηλους. Εθνική Αντίσταση, Δημοκρατικός Στρατός, παρανομία, πέντε στρατοδικεία, δυο καταδίκες σε θάνατο, είκοσι χρόνια από τη χούντα, δεκάξι χρόνια στα κάτεργα, ένα ποδάρι κομμένο, βασανιστήρια.

»Τους εφιάλτες μου τη νύχτα τούς παλεύω με τις λέξεις κι όταν τις συνταιριάζω σε ποίημα το επαναλαμβάνω άπειρες φορές ώσπου η μελωδία αναβλύζει από μόνη της. Τα τραγούδια μου είναι παιχνίδια με τους εφιάλτες».

Μερικοί στίχοι ενός από αυτά τα τραγούδια – τίτλος «Αντάρτης»: «Την ομορφιά σου ξόδεψες / σ’ αγώνα και θυσία / με το σπαθί και το μυαλό / μες στην παρανομία / στα μετερίζια του ντουνιά / καβάλα στον τρελό / βοριά / έσπερνες φως στην καταχνιά».

Σαν βροχή…

Πότε ησύχασε, πότε μπόρεσε να ζήσει σαν άνθρωπος; Οταν το 1971 αποφυλακίστηκε προσωρινά από τη χούντα «λόγω ανηκέστου βλάβης». Οπότε άρχισε να εμφανίζεται σε διάφορα μουσικά στέκια: ταβέρνες, μπουάτ.

Εκεί, στις μπουάτ της Πλάκας ήταν που γνωρίστηκε με τον Μάνο Λοΐζο και τον Χρήστο Λεοντή. «Το τραγούδι μας έπεσε σαν βροχή σε καψαλισμένη γη». Εκεί ακούστηκαν και τα πρώτα δικά του τραγούδια.

Εκεί γνωρίστηκε και με μια κοπελιά, τη Νατάσα Παπαδοπούλου, που υπήρξε η σύντροφός του, στο τραγούδι και στη ζωή, ώς το τέλος του – 38 χρόνια. Τι την κράτησε τόσα χρόνια κοντά του, πέρα από το τραγούδι; «Το ήθος, η αγωνιστικότητα, η εντιμότητα, το πόσο καλός, πόσο γενναιόδωρος ήταν με τους συνεργάτες του – τσιγκούνης μόνο με τον εαυτό του υπήρξε», λέει η ίδια.

Με την πτώση της χούντας περνάει στο στοιχείο του, στα αντάρτικα. «Ηταν μια ιστορική στιγμή, μια ευκαιρία να ενώσουμε με τα τραγούδια της Εθνικής Αντίστασης ξανά το λαό», γράφει στο βιβλίο του «Αντάρτικο-Rock» (εκδ. «Ελεύθερος Διάλογος», 1992).

Πλην όμως: «Τι έκαναν οι ηγέτες του κόμματός μας; Κομμένοι στα δυο, ο ένας προσπαθούσε να βγάλει τα μάτια του άλλου. Ετσι η ιστορική στιγμή χάθηκε…» Αμετανόητος ωστόσο κομουνιστής, που λέμε, ο ίδιος, αλλά: «Ο καλλιτέχνης δεν υπηρετεί το κόμμα. Υπηρετεί τον άνθρωπο».

Τα αντάρτικο τραγούδι κυριαρχεί στην Πλάκα, με μπροστάρη τον Πάνο Τζαβέλλα. «Η φωνή του των ανταρτών φωνή, / γκρεμίζει τα τείχη του καθωσπρεπισμού, / βροντοφωνάζει και σαν χείμαρρος ορμά: / “Εμπρός ΕΛΑΣ για την Ελλάδα / το δίκιο και τη λευτεριά”», γράφει ο Μανώλης Γλέζος στο ποίημα που του αφιερώνει («Νέκυιαι Ωδαί», 2009).

Και πού και με ποιους δεν εμφανίζεται: «5η Εποχή», «Αντάρτικο Λημέρι», «Λήδρα», στην Πλάκα, αλλά και στα Εξάρχεια, σε θέατρα, σε συναυλίες. Κι από συνεργάτες, πλην της Νατάσας: Γκρέυ, Νταλάρας, Αλεξίου, Μουφλουζέλης, Ισιδώρα Σιδέρη, Ασιμος, Μπακαλάκος. Και στο εξωτερικό – όπου ελληνισμός. Το ακροατήριό του: φοιτητές, νεολαία γενικώς, εργατόκοσμος.

Και εννέα δίσκοι με αντάρτικα και δικά του. Τραγούδια – και ποιήματα (τα δικά του), πολλά από τα οποία αφιερώνει σε πρόσωπα που θαύμαζε: Τσε, Καρβάλιο, Ορτέγκα, Μαντέλα, Αλιέντε, Θεοδωράκη, Κύρκο… Τραγούδια και ποιήματα αγωνιστικά, κοινωνικά (όπου και το περίφημο «Κυρ Παντελής» και ο στίχος «Πες μας τι έκανες σ’ αυτή τη γη;» που η δόξα του έφτασε ώς την Κίνα), αλλά και λυρικά-ερωτικά. Ενα από τα τελευταία, με τίτλο «Παντέρμη»: «Νύχτα μαγεία / κόρη ονειροπαρμένη / κέντησε φεγγαροκλωστές / την άγια αμαρτία / μα αγκυλώθηκε η καημένη / παντέρμη κλαις; / Ετσι είναι η αγάπη / αίμα και δάκρυ».

Τι κάνει τώρα, μετά την απώλεια του Πάνου, η Νατάσα; Είναι μέλος ενός συγκροτήματος, της «Ρωμιοσύνης», που εμφανίζεται σε συναυλίες και εκδηλώσεις. Και γράφει ένα βιβλίο για τον Πάνο, σαν έναν διάλογο με τον άνθρωπο, τον αγωνιστή και τον δημιουργό που έζησε μαζί του 38 χρόνια.

Στο πλαίσιο

Εγραφα πέρσι (31 Ιανουαρίου 2015) στην παρούσα στήλη: Επιτέλους, μια κυβέρνηση αριστερή, που θα φανεί στο διάβα της κατά πόσο θα ανταποκριθεί στις προσδοκίες. Επιτέλους, μια κυβέρνηση αριστερή, που θα μπορούσε να είναι πιο αριστερή (όχι βέβαια με τον προκύψαντα), αν συναινούσε το ΚΚΕ, με τις κατανοητές και ακατανόητες επιλογές.

Επιτέλους, μια κυβέρνηση αριστερή, ως εξουσία πλέον, γιατί από το 1958 είχε να γνωρίσει ανάλογη άνοδο. Ηταν τότε που η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ), με όλους τους αριστερούς ενωμένους, έγινε αξιωματική αντιπολίτευση, αλλά για λίγο, καθώς το δεξιό κράτος και παρακράτος, που τα χρόνια εκείνα καθάριζε γενικώς, αγρίεψε με τα γνωστά (που εν πολλοίς έκαψαν και το ίδιο): εκλογές βίας και νοθείας, πρόσκαιρη νίκη του Κέντρου, αποστασία, χούντα.

Και μία εβδομάδα αργότερα (14 Φεβρουαρίου 2015): Μπορεί ένας Δαβίδ να τα βάλει μ’ έναν Γολιάθ (σύγχρονοι αμφότεροι); Φαίνεται… θεωρητικά πως ναι, αν έχουμε να κάνουμε μ’ έναν Γολιάθ ο οποίος αξιώνει αγρίως «ναι» και υποχωρήσεις.

Οπότε αυτό που βιώνουμε από την περασμένη εβδομάδα δηλώνει ότι δεν απομένει παρά η αναμέτρηση – μια αναμέτρηση με άδηλη έκβαση, ώς την ώρα (Τετάρτη βράδυ) που γράφονται οι γραμμές αυτές.

Μ’ έναν πρωτόγνωρο για τα νεοελληνικά ήθη δυναμισμό, με πρωταγωνιστές Τσίπρα και Βαρουφάκη (διεθνείς σταρ πλέον), που για να είναι ωστόσο αποτελεσματικός προϋποθέτει και κάποιες εφεδρείες ή «πλάτες» (που βέβαια εξυπηρετούν και τα δικά τους συμφέροντα). Τα έχουμε;

ΚΑΙ… Αυτά έγραφα πριν από έναν χρόνο, ως απλός δημοσιογράφος, ως απλός πολίτης. Οπότε «Το θέμα είναι τώρα τι λες», που γράφει κι ο Μανόλης Αναγνωστάκης.