Ως οργισμένος νέος

Τον θάνατο ενός γνωστού συγγραφέα διαδέχεται η δημοσιογραφική βουλιμία και η αναγνωστική έξαψη. Πολύ περισσότερο όταν ο θάνατος δεν ήρθε αβίαστα και η ζωή του δεν υπάκουε στα κοινά μέτρα.

Θα μπορούσε να γραφτεί για τον Μένη Κουμανταρέα, που έφυγε βίαια από τη ζωή πριν από έναν χρόνο (6 Δεκεμβρίου 2014). Συμβαίνει όμως να έχει γραφτεί από τον ίδιο τον Κουμανταρέα, και αφορά τον βίαιο θάνατο, τον Αύγουστο του 1988, του ομότεχνου και φίλου του, Κώστα Ταχτσή. Βίοι και τέλος εν πολλοίς παράλληλα. Είναι από το κείμενο που του αφιερώνει στο βιβλίο του «Η μέρα για τα γραπτά κι η νύχτα για το σώμα» (εκδ. «Κέδρος» 1999).

Ηταν πριν από 49 χρόνια (1966), όταν ο Κουμανταρέας έβγαλε το δεύτερο βιβλίο του «Το αρμένισμα» - τρία χρονικά (εκδ. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας»), τέσσερα χρόνια μετά τη συλλογή διηγημάτων του «Τα μηχανάκια» (εκδ. «Φέξη» 1962), που απέσπασε τα εγκώμια κοινού και κριτικής. Οπως και «Το αρμένισμα», που έναν χρόνο μετά αποσπούσε το β' Κρατικό Βραβείο Διηγήματος. Λίγο αργότερα, όμως, εισέπραξε την μήνιν της χουντικής λογοκρισίας, για παράβαση του νόμου «περί ασέμνου». Χρειάστηκε να κουβαληθεί τέσσερις φορές στα δικαστήρια ώσπου να αθωωθεί.

Κι ήταν τότε, όταν κυκλοφόρησε «Το αρμένισμα», που του πήρα συνέντευξη για τη «Δημοκρατική Αλλαγή» (31 Δεκεμβρίου 1966), μερικά αποσπάσματα από την οποία θα δώσω στη συνέχεια, αρχίζοντας από τον χαρακτηρισμό του «οργισμένου νέου» που του είχε προσδώσει μερίδα της κριτικής. Χαρακτηρισμό που αποδεχόταν κι ο ίδιος:

Ξόρκι η γραφή

«Λέγοντας οργισμένος εννοώ ότι δεν είμαι ευχαριστημένος, ξεκινώντας από την προσωπική μας ζωή και πηγαίνοντας στο κοινωνικό μας σύστημα. Οταν γράφω δεν προσπαθώ να διορθώσω τίποτα, γιατί η πράξη και μόνο της γραφής είναι ένα ξόρκι - και στη δική μας κατάσταση και στη γενική. Νομίζω πως ένας συγγραφέας δεν μπορεί πάντα να προτείνει λύσεις. Το ίδιο το κείμενο είναι η αμεσότερη μαρτυρία για το τι έχει να πει ένας άνθρωπος και οι οποιεσδήποτε προεκτάσεις ανήκουν περισσότερο στον κριτικό και στον δημοσιογράφο, παρά στον ίδιο τον συγγραφέα».

Και όσον αφορά το κοινό:

«Το κοινό είναι το πραγματικό θερμόμετρο που ανεβάζει το θερμόμετρο ενός κειμένου. Ο καλός δέκτης (κοινό) είναι το ίδιο σημαντικός όσο κι ένας καλός πομπός (συγγραφέας). Γιατί το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο. Πιστεύω ότι έχουμε ένα πολύ ευαίσθητο κοινό - ανάμεσα στους νέους κυρίως. Τρομερά ακαθοδήγητο, όμως, αλλά και από υπερτροφία τυπωμένου χαρτιού.

Το πρώτο δείγμα ωριμότητας του κοινού είναι να ξεχωρίζει τους άξιους από τους ανάξιους συγγραφείς. Αλλά αυτό είναι ένα θέμα γενικής ωριμότητας -με πλήρη ελευθερία στο φρόνημα και απόλυτη ευθύνη στην αντιμετώπιση της ζωής- που για την ώρα δεν τα βλέπω ακόμη. Η Τέχνη είναι μια ευθύνη όχι μόνο γι’ αυτόν που την κάνει αλλά και για εκείνον στον οποίο απευθύνεται […]».

Περί τα κοινά

Για τη συμμετοχή των πνευματικών ανθρώπων στα κοινά:

«Πιστεύω ότι ένας ζωντανός άνθρωπος, είτε λέγεται συγγραφέας είτε ασκεί οποιοδήποτε άλλο ζωντανό λειτούργημα, παθαίνεται για τα κοινά.

Η διαφορά είναι ότι δεν μπορεί να παθαίνεται για όλα τα πράγματα και μοιραία, σιγά σιγά, περιορίζεται στα πράγματα εκείνα που αυτουνού του φαίνονται αναγκαία και ζωτικά […] Ο ρόλος του συγγραφέα είναι να δίνει ένα μέτρο του σωστού, ανάλογα κατά πώς το νομίζει εκείνος. Αυτή άλλωστε είναι η ευθύνη του».

Και η άποψή του για τους προγενέστερους και τους συγγραφείς της γενιάς του:

«Επειδή τους ζωντανούς είναι δύσκολο να τους κρίνει κανείς, θα περιοριστώ σε δυο νεκρούς: τον Καραγάτση, που ήταν ένας μεγάλος πεζογράφος και είχε μαζί μεγάλες αδυναμίες, και τον Θεοτοκά (που ο θάνατός του ακόμα μας τρομάζει), που ήταν ένα σπάνιο πνευματικό φως κι ένας από τους λίγους που αγκάλιαζε τους νέους πραγματικά.

Γενικά θα πω πως οι παλιοί πάντα βοηθούν τους νέους, είτε θετικά είτε ακόμη και αρνητικά, και πως χωρίς ένα δέντρο πίσω, δάσος δεν φυτρώνει […] Στους νέους ανθρώπους, που και ευαισθησία διαθέτουν και νου, το καλό χωρίζει από το σάπιο και ξέρουν να ξεχωρίζουν τους “θορυβούντες” και τις “φίρμες” από τους γνήσιους […]».

Στο πλαίσιο

Κρατώ μνήμες από την πλατεία Κουμουνδούρου και το Μεταξουργείο, καθώς εκεί έχω περάσει ένα μεγάλο μέρος των παιδικών μου χρόνων (δεκαετίες ’50, ’60). Λαϊκές περιοχές με πολλή ζωή. Που μετά το ’70 άρχισαν να παίρνουν την κάτω βόλτα.

Ωσπου, ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια ξαναπαίρνουν τ’ απάνω τους, μαζί με τον κοντινό Κεραμεικό και την περί το Γκάζι περιοχή. Σε καιρούς που το αθηναϊκό κέντρο ερημώνεται τα βράδια, οι προαναφερόμενες περιοχές σφύζουν από ζωή, με τα νεανικά στέκια, τους χώρους ζωντανής μουσικής, τα φαγάδικα, τα θέατρα.

Ενα από τα τελευταία αυτά και το Θέατρο «Σημείο» (Μεταξουργείο μεριά), όπου βρέθηκα την περασμένη εβδομάδα για τη «Συγγνώμη» της Ισπανίδας Μάρτα Μπουτσάκα (γεννημένη το 1979), έργο πολυπαιγμένο και πολυπαινεμένο στον τόπο του.

Μια παράσταση σε διαρκή ένταση, με τους νεαρούς «ήρωές» του να τα δίνουν όλα. Κυρίαρχα οι συμπεριφορές και το λεξιλόγιο που ακούμε κι εδώ όποιοι κυκλοφορούμε –κι ένα «άνευ λόγου» φονικό. Δικά μας πράγματα. Εξαιρετική (και εξοντωτική για τους ερμηνευτές του, θα 'λεγα) δουλειά. Και οι θεατές, θηλυκού γένους –να 'ναι καλά– οι περισσότεροι.

Η μετάφραση της «Συγγνώμης» είναι της Μαρίας Χατζηεμμανουήλ, η ελεύθερη διασκευή της γνωστής μας Αννας Αδριανού (που ερμηνεύει κι ένα ρόλο) και του Γιάννη Μπότση, σκηνοθεσία Τάκης Τζαμαργιάς.

Οι άλλοι ερμηνευτές: Λεωνίδας Κακούρης, Ρένος Ρώτας (της γενιάς του Βασίλη Ρώτα), Γιώργος Βουβάκης, Στέφανος Οικονόμου, Αγγελική Πασπαλιάρη, Φανή Γεωργακοπούλου. Εύσημα και για τους λοιπούς συντελεστές. Σ’ ένα συμμαζεμένο και άκρως φροντισμένο θέατρο.

ΚΑΙ… Πάμε χωρίς Λουκέτο. Χωρίς το λαμπερό πνεύμα και το λυτρωτικό χιούμορ του Λάκη Μπέλλου. Οδυνηρή απώλεια…