Ενα καινούργιο βιβλίο για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη είναι πάντα ευπρόσδεκτο. Αν, μάλιστα, ο συγγραφέας του έχει εκπονήσει διδακτορικό στη λογοτεχνία του Σκιαθίτη και επιπλέον τον αγαπά υπερβαλλόντως, τότε το βιβλίο αυτό αποτελεί σημαντική συμβολή στην παπαδιαμαντική βιβλιογραφία. Και, θα πρόσθετα, ένα βιβλίο των ημερών μας, καθώς το Πάσχα είναι από τις γιορτές που υμνούσε με τα κείμενα και τη διαβίωσή του ο Παπαδιαμάντης.
Ο Στέλιος Παπαθανασίου, γνωστός και από τα δύο παπαδιαμαντικά ντοκιμαντέρ που γύρισε στη Σκιάθο για την ΕΤ3, είναι ο συγγραφέας του βιβλίου που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Δόμος». Προσανατολισμένο σε μεγάλο βαθμό στη γλώσσα του Παπαδιαμάντη αλλά και στην ελληνική γλώσσα γενικότερα, αποτυπώνει στο μέτρο του δυνατού, όσον αφορά τη γλώσσα, το κλίμα που επικρατούσε στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και στις αρχές του εικοστού.
Κάτω από τον εύγλωττο τίτλο «Η λογιοσύνη του πένητος και ο δημοτικισμός των βολεμένων» στεγάζονται οχτώ κεφάλαια, στα οποία εμπλέκονται μεταξύ άλλων επιστημονικά και λογοτεχνικά μεγέθη, όπως ο Γιάννης Ψυχάρης και ο Κωστής Παλαμάς. Με τον Παπαδιαμάντη στο κέντρο της ανάλυσης, ο συγγραφέας στρέφει την προσοχή του και προς την πλευρά της λεγόμενης αριστερής και προοδευτικής διανόησης.
«Της πραγματικότητος»
«Η μελέτη που ακολουθεί», γράφει ο Παπαθανασίου, «εδράζεται κατ’ ουσίαν στην προγραμματική αρχή της παπαδιαμαντικής λογοτεχνικής δημιουργίας “ταύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητoς”. Aυτό σημαίνει πως τα ψεύδη απουσιάζουν, ενώ οι πηγές ελέγχονται επισταμένως. Η σχετική ανάμειξη των ειδών, που προέκυψε αβιάστως, το (αναγκαστικό) “ξεβράκωμα” κάποιων μεγαλόσχημων της τέχνης και της επιστήμης, ενίοτε ο σαρκασμός (υπό την έννοια του δηκτικού πειράγματος) και, τέλος, η λελογισμένη αποδόμηση της σοβαροφάνειας γενικώς οδηγούν στην αποκάλυψη μιας μεθοδικά συντονισμένης και εντέχνως συγκεκαλυμμένης πραγματικότητας, με αρωγό και παρήγορο τον Σκιαθίτη Γέροντα, την αψευδή γλώσσα του και την ανέσπερη λογοτεχνία του».
Ενδεικτικά οι τίτλοι των κεφαλαίων του βιβλίου: «Η ευσέβεια, ο πορισμός και ο δημοτικισμός». «Η ψυχάρειος δόξα ως πομφόλυξ». «Γαλαζοαίματη νοθεία». «Ο Θεμιστοκλής δείχνει τον δρόμο». «Ο Παλαμάς για τον Παπαδιαμάντη: «μια στο καρφί και μια στο πέταλο”». «Η κριτική της κλειδαρότρυπας». «Αριστερά στερεότυπα, εμμονές και ιδεολογήματα». «Οι όψιμοι αρνητές του Παπαδιαμάντη ή “δουλειά δεν είχε ο διάβολος…”».
Κατά την άποψη του Παπαθανασίου οι δύο πλευρές –οι δύο αντίπαλες παρατάξεις καλύτερα– αντί να συγκρούονται, έπρεπε να «συνομιλούν». Για να στηρίξει τις εν λόγω θέσεις ο συγγραφέας του βιβλίου επιστρατεύει γλωσσολογικές κατηγορίες του Μιχαήλ Μπαχτίν, όπως η πολυφωνία και οι συνακόλουθες διαλογικές σχέσεις.
Αξίζει να σημειωθεί πως το βαρύ κλίμα των γλωσσικών συγκρούσεων και αντιθέσεων αμβλύνεται σε μεγάλο βαθμό με την αναφορά του συγγραφέα και σε πρόσθετες κατηγορίες από τον στοχασμό του Μπαχτίν, όπως η σάτιρα του Μενίππου και το καρναβαλικό. Με τον τρόπο αυτό η μελέτη του Παπαθανασίου μετατρέπεται και σ’ ένα ευχάριστο ανάγνωσμα, ιδίως αν προσμετρηθούν και τα άφθονα παραδείγματα που επικαλείται ο συγγραφέας από την πλούσια διδακτική θητεία σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
Ιστορική μνήμη
«Η διαχρονική γλώσσα του Παπαδιαμάντη», ισχυρίζεται ο συγγραφέας του βιβλίου, «ισοδυναμεί με την ιστορική μνήμη του Ελληνισμού». Με την έννοια αυτή γίνεται κατανοητή και η ακόλουθη τοποθέτησή του στο οπισθόφυλλο της καλαίσθητης έκδοσης του «Δόμου» (που διατηρεί και το πολυτονικό): «Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης με την ανεκτίμητη λογοτεχνική κληρονομιά και “εν ανθηρώ Ελληνι λόγω” θα έρχεται αρωγός και παρήγορος κάθε φορά που θα μας παίρνει από κάτω η συνειδητοποίηση των αναρίθμητων γλωσσικών μας αμαρτημάτων».
Θα κλείσω την αναφορά μου στο βιβλίο του Παπαθανασίου μ’ ένα χαρακτηριστικό στιγμιότυπο, με το οποίο και ξεκινάει τον πρόλογο του βιβλίου του: Καλεσμένος τον Μάιο του 2014 από τον Φιλοτεχνικό Σύλλογο Σάμου για την προβολή του ντοκιμαντέρ «Παπαδιαμάντης εαρινός και αναστάσιμος», πρόσφερε στην ευγενέστατη και εξυπηρετικότατη υπάλληλο στον έλεγχο της αεροπορικής εταιρείας με την οποία θα ταξίδευε, ένα αντίτυπο του βιβλίου του «Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στα άδυτα της δημοσιογραφίας» (έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΑ).
«Επειδή όμως», γράφει, «θεώρησα πως θα έπρεπε προηγουμένως να τσεκάρω με τη σειρά μου αν γνωρίζει τον άνδρα, της έθεσα το ακόλουθο ερώτημα:
-Το όνομα Παπαδιαμάντης σάς λέει τίποτα;
Η απάντηση της νεαράς υπαλλήλου, άσχετη μεν, χαριτωμένη δε, με άφησε άναυδο, καθώς συνιστά τον ορισμό του απόλυτου αιφνιδιασμού:
“Ε, πώς δεν μου λέει! Αλίμονο! Εσείς είστε; Δεν το πιστεύω!”».
♦
«Μια Ελλάδα χωρίς Πάσχα θα ήταν δύσκολο να εννοηθεί, όπως άλλωστε κι ένας Ελληνας που θα καταδικαζόταν από τις συνθήκες της ζωής του να μην κάνει Πάσχα», έλεγε ο ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος σε συνέντευξή μας στην «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» (9-10 Απριλίου 1988). Και: «Ολα αυτά έχουν συνδεθεί με την παράδοσή μας, με τα τραγούδια, τα έθιμα, με την ίδια μας την ψυχή. Ολα αυτά είμαστε εμείς, είναι το πρόσωπό μας, είναι το συγκοινωνούν αίμα της αδελφοσύνης μας».
Και ο ίδιος, ο γνωστός ως αριστερός ποιητής, στην ίδια συνέντευξη: «Κάθε Μεγάλη Παρασκευή συμμετέχω στο θείο δράμα, που το βλέπω σαν το καθολικό δράμα της ανθρωπότητας. Ο Ιησούς αντιπροσωπεύει όλους όσοι πόνεσαν, τους μάρτυρες, τους αδικημένους, τους πεφορτισμένους. Είναι μια μορφή με αίγλη που ξεπερνάει την κοινή ανθρώπινη μορφή. Είναι ο πόνος που τη μεγάλωσε και ο λόγος του, ο οποίος δεν ξεπεράστηκε σαν κουβέντα καθαρά ανθρώπινη: “Αγάπα τον πλησίον σου σαν τον εαυτό σου”».
Τέτοιες μέρες θυμάμαι περισσότερο τον προικισμένο συνθέτη Δημήτρη Λάγιο, που έφυγε από τη ζωή –19 Απριλίου 1991, στα 39 του. Αυτό κι αν ήταν απ’ τ’ άδικα… Θρησκευτικής έμπνευσης πολλά από τα έργα του, μεταξύ των οποίων και το «Ινα τι», όπου ερμηνεύει σπαρακτικά ο ίδιος το «Σήμερον κρεμάται…».
Στερνό αντίο στον Κώστα Χατζηδουλή, που πάει κι αυτός… Ερευνητής του ρεμπέτικου και του λαϊκού, αρθρογράφος (και στην «Ελευθεροτυπία») και συγγραφέας βιβλίων, με ιδιαίτερη αδυναμία στον Βασίλη Τσιτσάνη, που του στάθηκε ώς τα τελευταία του. Ταμένος.
ΚΑΙ «Η Δικαιοσύνη πρέπει να αφεθεί απερίσπαστη». (Φτάνει να εξυπηρετεί τα συμφέροντά μας.)
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας