Ο τρίτος δρόμος της Ρόζας

Είναι επίσης πρόεδρος της German Labour History Association.

Με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από τη δολοφονία της Ρόζας Λούξεμπουργκ, ο Στέφαν Μπέργκερ έδωσε στην ιταλική εφημερίδα Corriere della Sera τη συνέντευξη που ακολουθεί.

● Εβραία, μαχητική αγωνίστρια όταν οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα ψήφου, πολωνικής καταγωγής αλλά εμπνεόμενη από μια ισχυρή αντίθεση στον εθνικισμό στην εποχή της «εθνικής αυτοδιάθεσης». Η Ρόζα Λούξεμπουργκ αξίζει τη φήμη που απολαμβάνει ή πρόκειται για μια μεταθανάτια κατασκευή;

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ υπήρξε εξαιρετική τόσο στο πολιτικό όσο και στο ανθρώπινο πεδίο. Η ανάδειξη στην ηγεσία της σοσιαλδημοκρατίας πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν κάτι πολύ δύσκολο για μια γυναίκα, για μια Πολωνή και για οποιονδήποτε ήταν τόσο επικριτικός απέναντι σε κάθε εθνικισμό.

Υπήρξε πολιτική στοχάστρια υψηλότατου επιπέδου. Οι κριτικές της είναι ακόμη και σήμερα μια διανοητική απόλαυση. Η κριτική της στον σοσιαλιστικό αναθεωρητισμό και στη στρατηγική της «αναμονής της επανάστασης» υπήρξε εξαιρετικά εύστοχη.

● Η Λούξεμπουργκ και ο Λένιν συμμερίζονταν πολλά (την αντίθεση στον πόλεμο και στον ρεφορμισμό, τον διεθνισμό), αλλά τους διαιρούσε το μπολσεβίκικο σχέδιο ενός επαναστατικού κόμματος της ελίτ, το οποίο η Ρόζα απέρριπτε. Ποια ήταν η γνώμη της Λούξεμπουργκ για την Οκτωβριανή Επανάσταση;

Η Λούξεμπουργκ υποδέχθηκε τη διπλή επανάσταση του 1917 με αναμφίβολο ενθουσιασμό και με την ελπίδα ότι ο επαναστατικός σοσιαλισμός θα θριάμβευε στη Ρωσία.

Οι κριτικές της όμως στον Λένιν και στους μπολσεβίκους ήταν βάσιμες, όπως κατέδειξαν τα μεταγενέστερα γεγονότα. Η εμπιστοσύνη της στη δράση του λαού που παλεύει για τη χειραφέτησή του δεν ήταν συμβατή με τη λενινιστική θεωρία του κόμματος ως πρωτοπορίας του προλεταριάτου.

● Η εξέγερση στο Βερολίνο, τον Ιανουάριο του 1919, η καταστολή της, η δολοφονία της Λούξεμπουργκ και του Καρλ Λίμπκνεχτ. Ποια αφήγηση αυτών των γεγονότων παρήγαγε η πιο πρόσφατη ιστοριογραφία; Υπάρχουν νέες αποκαλύψεις;

Μολονότι είναι δύσκολο να απαντήσουμε με λίγες γραμμές, σίγουρα η αφήγηση της γερμανικής επανάστασης του 1918-19 επηρεάστηκε επί μακρόν από τις διαφορετικές πολιτικές ερμηνείες.

Η κομμουνιστική ιστοριογραφία τόνιζε την προδοσία της επανάστασης από μέρους των σοσιαλδημοκρατών, τη συμμαχία τους με ένα τμήμα της αυτοκρατορικής ελίτ, και εγκωμίαζε την ηρωική προσπάθεια του νεαρού Κομμουνιστικού Κόμματος να ακολουθήσει το παράδειγμα των μπολσεβίκων ωθώντας την επανάσταση προς τον σοσιαλισμό.

Αντίθετα, η συντηρητική ιστοριογραφία υπογράμμιζε τον κίνδυνο η Γερμανία να πέσει στο βάραθρο της κομμουνιστικής δικτατορίας, που μπορούσε να αποτραπεί μόνον από την πατριωτική συμμαχία που εκτεινόταν από τους σοσιαλδημοκράτες έως ένα τμήμα της παλιάς ελίτ.

Μολονότι η κομμουνιστική ιστοριογραφία ήταν αναπόσπαστο στοιχείο της πολιτικής της μνήμης στη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας (DDR) μέχρι την κατάρρευσή της, αυτή έχει σήμερα πολύ λίγους υποστηρικτές.

Η συντηρητική ερμηνεία όμως αμφισβητήθηκε στη Δυτική Γερμανία ήδη στις δεκαετίες 1960 και 1970, όταν μια σειρά δημοσιολόγοι, όπως ο Σεμπάστιαν Χάφνερ, και ιστορικοί, όπως ο Εμπερχαρτ Κολμπ και ο Πέτερ φον Ερτσεν, υποστήριξαν ότι ήταν εφικτός ένας «τρίτος δρόμος». Με άλλα λόγια, η συνεργασία μεταξύ σοσιαλδημοκρατών και αντιδραστικών στοιχείων δεν θα ήταν αναγκαία, αν οι πρώτοι στηρίζονταν περισσότερο στα επαναστατικά συμβούλια των εργατών και των στρατιωτών.

Αυτή η αναθεωρητική ερμηνεία υποστηρίζει ότι η κομμουνιστική απειλή, την οποία φοβούνταν ιδιαίτερα οι δεξιοί σοσιαλδημοκράτες, όπως ο Φρίντριχ Εμπερτ (ο οποίος, όπως είναι γνωστό, δεν ήθελε να γίνει ο «Γερμανός Κερένσκι»), ήταν στην πραγματικότητα σχεδόν ανύπαρκτη, δεδομένης της μικρής επιρροής των κομμουνιστών στη γερμανική εργατική τάξη.

● Πρόσφατα έγινε ξανά λόγος για μια άμεση ευθύνη των σοσιαλδημοκρατών ηγετών για τη δολοφονία της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Πρόκειται για τεκμηριωμένη κατηγορία;

Η εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung προέβαλε ξανά τις παλιές «αποκαλύψεις» του Βάλντεμαρ Παμπστ, από την εποχή των αυτοκρατορικών ένοπλων δυνάμεων, σύμφωνα με τον οποίο η πλειοψηφία της ηγετικής ομάδας του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος γύρω από τον Εμπερτ είχε ζητήσει τη δολοφονία της Λούξεμπουργκ. Θεωρώ ότι οι ισχυρισμοί του δεν είναι αξιόπιστοι.

Ο Παμπστ αγωνιζόταν στους κόλπους της Ακρας Δεξιάς στη διάρκεια της Βαϊμάρης και είχε σοβαρούς λόγους να αποσπάσει την προσοχή από τις άμεσες ευθύνες του για τις δολοφονίες.

Αναμφίβολα η σοσιαλδημοκρατική πλειοψηφία δεν έκλαψε πολύ για τη δολοφονία της Λούξεμπουργκ και του Λίμπκνεχτ, αλλά δεν πιστεύω ότι αυτή έδωσε την εντολή.

Αντίθετα, είναι αναμφίβολη η αντίθεση της Ρόζας Λούξεμπουργκ στην εξέγερση του Βερολίνου, την οποία θεωρούσε αβάσιμα φιλόδοξη και καταδικασμένη σε αποτυχία.

● Ποια σκιά έριξε η μορφή της Ρόζας Λούξεμπουργκ στη γερμανική Αριστερά εκείνων των χρόνων;

Η δολοφονία της Λούξεμπουργκ και του Λίμπκνεχτ, καθώς και η διάχυτη πολιτική βία στη διάρκεια της γερμανικής επανάστασης θα ρίξουν μια μεγάλη σκιά στην ιστορία της γερμανικής Αριστεράς.

Οπως ορθά έδειξε ο Κλάους-Μίχαελ Μάλμαν, εκεί όπου οι βιαιότητες ήταν μεγαλύτερες στη διάρκεια της επανάστασης, κομμουνιστές και σοσιαλιστές δεν μπόρεσαν να γεφυρώσουν το ρήγμα που άνοιξε στις αρχές του 1919.

Αντίθετα, εκεί όπου η βία ήταν περιορισμένη, ήταν πιο εύκολο να θεμελιωθεί μια μετωπική συμπόρευση στη Γερμανία εκείνων των χρόνων.

● Τι είδους σύμβολο έγινε η Λούξεμπουργκ στην πολιτική και πολιτιστική ιστορία των δύο γερμανικών κρατών μετά το 1949;

Από ορισμένες απόψεις η Ρόζα Λούξεμπουργκ υπήρξε θύμα του Ψυχρού Πολέμου. Αξιοποιήθηκε καταχρηστικά από τη δικτατορία στην Ανατολική Γερμανία, στην οποία η ίδια, αν ζούσε, θα ασκούσε σκληρή κριτική και θα την είχε γελοιοποιήσει. Διόλου τυχαία και οι αριστεροί διαφωνούντες στην DDR υιοθέτησαν τη Λούξεμπουργκ ως όπλο εναντίον της αποστεωμένης ηγεσίας του Ανατολικού Βερολίνου στη δεκαετία του 1980.

Στο συντηρητικό και αντικομμουνιστικό κλίμα της Δυτικής Γερμανίας της δεκαετίας του 1950, η Λούξεμπουργκ ήταν persona non grata, επειδή ήταν ιδρυτικό στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Την ανακάλυψαν ωστόσο ξανά η Νέα Αριστερά και η γενιά του 1968, καθώς και τα φεμινιστικά κινήματα κατά την επόμενη δεκαετία. Από όλους αυτούς αναδείχθηκε σε σύμβολο ενός τρίτου δρόμου προς τον σοσιαλισμό, διαφορετικού από τον γραφειοκρατικό κομμουνισμό και από τον σοσιαλδημοκρατικό ρεφορμισμό.

● Και σήμερα; Η επέτειος του θανάτου της Ρόζας Λούξεμπουργκ θα βρει κάποια θέση στη γερμανική πνευματική ζωή;

Νομίζω ναι. Η ιστορία κατέχει ακόμη σημαντική θέση στις σελίδες του γερμανικού Τύπου, στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση. Τα κυριότερα μέσα ενημέρωσης θα θυμίσουν την εξέγερση του Ιανουαρίου και τη δολοφονία της Λούξεμπουργκ. Τα πορτρέτα που την εμφανίζουν ως κομμουνίστρια μέγαιρα, η οποία είχε την τύχη που της άξιζε, θα περιοριστούν πιθανότατα στην Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD) και στην Ακροδεξιά.

Τα κυριότερα μέσα θα αναγνωρίσουν τη σημαντική κληρονομιά της Λούξεμπουργκ για την Αριστερά του 20ού και του 21ου αιώνα. Η επανάσταση του 1918-19 απέβλεπε στη σοσιαλιστική δημοκρατία, αλλά σοσιαλισμός και δημοκρατία έδειξαν επίμονα ότι δυσκολεύονται να συνυπάρξουν.

Αυτή η συνύπαρξη ωστόσο ήταν ο πυρήνας του πολιτικού οράματος της Λούξεμπουργκ. Αυτό την καθιστά μια τόσο σημαντική πολιτική και διανοητική προσωπικότητα.