«Ο Βάγκνερ υπήρξε για τη μουσική ό,τι η ανακάλυψη της Αμερικής για την Ευρώπη»

Μπορεί να ευθύνεται ένας από τους μεγαλύτερους συνθέτες και καινοτόμους της όπερας για τη χρήση της μουσικής του, δεκαετίες μετά τον θάνατό του, σε μερικές από τις χειρότερες στιγμές της ανθρωπότητας του 20ού αιώνα; Δεν μπορεί να κατηγορηθεί ούτε επειδή ήταν ο αγαπημένος του στυγερότερου εγκληματία όλων των εποχών, του Χίτλερ, ούτε επειδή στην τριετία 1965-67 η αμερικανική αεροπορία βομβάρδισε το Βιετνάμ –με περισσότερες βόμβες μάλιστα απ’ όσες είχε ρίξει σε ολόκληρο τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο– με μουσική υπόκρουση, όπως συγκλονιστικά κατέγραψε το 1979 στην ταινία του «Αποκάλυψη τώρα» ο Φράνσις Φορντ Κόπολα χρησιμοποιώντας το «Χορό των Βαλκυριών». Αλλωστε ο Βάγκνερ είχε αφήσει τον μάταιο τούτο κόσμο σε ηλικία 70 χρόνων το 1883, προλαβαίνοντας να τον κάνει πλουσιότερο με το έργο του.

Αμφιλεγόμενη όσο και αδιαμφισβήτητα πολυτάλαντη προσωπικότητα που έχει κατηγορηθεί για αντισημιτισμό, ο πολυπράγμων Ρίχαρντ Βάγκνερ έγραφε ο ίδιος εκτός από τη μουσική και το ποιητικό κείμενο-λιμπρέτο στις όπερές του. Στη Δρέσδη ξεκίνησε να γράφει ένα από τα κολοσσιαία έργα του, την τετραλογία «Το δαχτυλίδι του Νίμπελουνγκ» που ολόκληρο διαρκεί πάνω από 15 ώρες. Το έργο για το μαγικό δαχτυλίδι που χαρίζει απόλυτη εξουσία στον κάτοχό του και θεωρείται... αντιεξουσιαστικό χρειάστηκε 26 χρόνια μέχρι να ολοκληρωθεί, παρουσιάστηκε τον Αύγουστο του 1876 στην όπερα του Μπαϊρόιτ και αντλεί την έμπνευσή του από τη μυθολογία του Βορρά, τη γερμανική παράδοση και τη σκανδιναβική μυθολογία, ενώ η σύνθεσή του ακουμπά στα πρότυπα της τριλογίας «Ορέστεια» του Αισχύλου. Αποτελείται από το μονόπρακτο «εισαγωγικό» «Χρυσό του Ρήνου» και τρία τρίπρακτα έργα, τη «Βαλκυρία», τον «Ζίγκφριντ» και το «Λυκόφως των θεών». Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στην επική τετραλογία κατέχει το δεύτερο μέρος της, το έντονα δραματικό «Βαλκυρία», που είναι και το πιο δημοφιλές καθώς περιλαμβάνει συναρπαστική μουσική με καινοτομίες που προσδιόρισαν την εξέλιξή της επηρεάζοντας τις επόμενες γενιές μουσικών. Στην Ελλάδα πρωτοπαρουσιάστηκε στο «Ρεξ» από την Οπερα της Φρανκφούρτης το 1938.

Είναι αυτό το σχεδόν πεντάωρο αριστούργημα που έκανε θριαμβευτική πρεμιέρα τη Δευτέρα και παρουσιάζει για πρώτη φορά στην 85χρονη ιστορία της η Εθνική Λυρική Σκηνή, γράφοντας μια νέα σελίδα στο ρεπερτόριό της. Πρόκειται για μια διεθνή συμπαραγωγή με τη Βασιλική Οπερα της Δανίας και ανεβαίνει για έξι παραστάσεις στην αίθουσα «Σταύρος Νιάρχος» σε μουσική διεύθυνση Ρόλαντ Κλούττιχ και σκηνοθεσία Τζον Φούλτζεϊμς, που δίνει μια μεταφορική χροιά στην κατάρρευση του ισχυρού που μπορεί να συμπαρασύρει και το περιβάλλον.

Κεντρικός ήρωας είναι ο Βόταν, ο ανώτερος όλων των θεών, τον ρόλο του οποίου ερμηνεύει σε αυτή την ιστορική παράσταση ο Φινλανδός βαρύτονος Τόμι Χακάλα, που μετά την εμφάνισή του στην Αθήνα με την ΕΛΣ θα ερμηνεύσει τον ίδιο ρόλο στην Αυστραλία. Μαζί του μιλάμε για ορισμένα από τα θέματα που θίγονται στο έργο.

● Μοιραίο το δαχτυλίδι της απόλυτης εξουσίας τελικά;

Και είναι ο θεός των θεών αυτός που βιώνει την απόλυτη καταστροφή από τα πεπραγμένα και τις αποφάσεις του και καλείται να θυσιάσει ό,τι αγαπά περισσότερο, γιατί όλες οι εξουσίες και οι νόμοι δεν είναι τελικά ικανοί να τα βάλουν με τη δύναμη της αγάπης και του έρωτα που ανατρέπει τα πάντα. Και έτσι αναγκάζεται να θυσιάσει τα πάντα, ακόμη και τα αγαπημένα του παιδιά... Αυτή είναι και η πρόκληση του ρόλου ενός παντοδύναμου θεού που κλονίζεται συθέμελα.

● Εντελώς ξεχωριστή περίπτωση επίσης ήταν ο συνθέτης και ποιητής του έργου. Για εσάς πού έγκειται το καλλιτεχνικό μεγαλείο του Βάγκνερ;

Σίγουρα ήταν μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα στην προσωπική του ζωή, όσο αδιαμφισβήτητα ήταν και ένας πρωτοπόρος στην τέχνη του που μας άφησε αριστουργήματα. Ενας νηφάλιος μελετητής της ζωής του θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσει καιροσκόπο: από την επαναστατικότητα της νιότης στην αγάπη για την πολυτέλεια και τη θαλπωρή του βασιλιά, που ωστόσο χρησιμοποίησε για να μας κληροδοτήσει έναν από τους πιο υπέροχους σκηνικούς χώρους για όπερα παγκοσμίως. Συνήθως την Ιστορία τη γράφουν οι νικητές κρατώντας ό,τι ευχάριστο τους βολεύει για το αφήγημά τους. Αν παραμερίσουμε αυτή την προσωπικότητα ωστόσο, που μπορεί να είχε και δυσάρεστες πλευρές, υπάρχει η καταπληκτική, απαιτητική και επιδραστική μουσική του, που μόνο ένα τεράστιο ταλέντο μπορεί να την πυροδοτήσει, αλλά και η τεράστια χαρά που προσφέρει. Δεν ήταν μόνο συνθέτης στις όπερες που άφησε, αλλά έγραφε και το ποιητικό κείμενο και ήταν και μαέστρος, έκανε ακόμη και τη «χειρωνακτική» δουλειά. Είχε ανυπέρβλητη μουσική δεινότητα. Δημιούργησε έναν καινούργιο τρόπο παιξίματος. Στην εποχή του η όπερα ήταν ένα κοινωνικό γεγονός και λέγεται ότι είναι αυτός που έσβησε τα φώτα από την πλατεία για να τα συγκεντρώσει μόνο στη σκηνή. Αλλαξε την κατεύθυνση της μουσικής σύνθεσης: μετά το «Τριστάνο και Ιζόλδη» τον 19ο αιώνα ο μουσικός κόσμος δεν ήταν ποτέ ο ίδιος. Υπήρξε ιστορικά για τη μουσική ό,τι ήταν η ανακάλυψη της Αμερικής από τον Κολόμβο για τον ευρωπαϊκό κόσμο. Ηταν τόσο καινοτόμος και μπροστά από την εποχή του...

● Διαπιστώνετε να υπάρχει ακόμη ενδιαφέρον για την όπερα και τη μουσική του και από νέο κόσμο;

Η μουσική του έχει τόσο πλούσιο χρώμα και ποίηση και συναίσθημα στην αφήγηση που όσοι το έχουν ζήσει ξαναέρχονται για να ζήσουν την εμπειρία. Υπάρχει μια στιγμή μετά την οποία δεν έχεις την αίσθηση του χρόνου. Οσο για τις ιστορίες του, την επίδρασή του; Η βιομηχανία του κινηματογράφου, τα βιβλία μυστικισμού με την αναμέτρηση των καλών με τις κακές δυνάμεις, ο Τόλκιν και ο «Αρχοντας των δαχτυλιδιών», ο «Χάρι Πότερ» είναι ιστορίες που έχουν επηρεαστεί από τον Βάγκνερ. Ο ίδιος ήταν πολυμαθής: γνώριζε Ομηρο, τις τραγωδίες, Σέξπιρ, τη γερμανική και σκανδιναβική μυθολογία, τη γνώση που προϋπήρξε και έφτιαξε έναν νέο κόσμο με αυτά τα υλικά. Μικρότερος άκουγα και ροκ μουσική και όταν ήρθα σε επαφή με την όπερα και τον Βάγκνερ κατάλαβα πόσο επιδραστική είναι η μουσική του! Βέβαια οι παραγωγές της όπερας δεν είναι φτηνές, απαιτούν μεγάλες σκηνές, καλά εκπαιδευμένο και έμπειρο προσωπικό, αλλά η συμφωνική ορχηστρική μουσική και όπερα παραμένουν η κορυφή, η φόρμουλα ένα του δυτικού πολιτισμού, γιατί δεν είναι απλώς μουσικό θέατρο και δράμα –σε αυτή μπορείς να δεις όλα τα διαφορετικά είδη και μέρη τέχνης: μουσική, χορό, ηθοποιούς, τραγούδι, είναι μια μίξη όλων. Και η διαφορά με το μιούζικαλ είναι ότι η όπερα είναι μια αμιγώς ακουστική εμπειρία, η ορχήστρα που παίζει ζωντανά δεν μπορεί να αντικατασταθεί από τίποτα άλλο, ούτε να συνδυαστεί με τίποτα άλλο, γι’ αυτό και παραμένει αναντικατάστατη, μοναδική και ισχυρή ακόμη και στην εποχή των ενισχυτών και των νέων μέσων τεχνολογίας. Παραμένει μοναδική η εμπειρία της ζωντανής ακρόασης, επειδή η ζωντανή αντήχηση της ανθρώπινης φωνής έχει τη μοναδική ικανότητα να εκφράζει συναισθήματα και με τη συνοδεία της ορχηστρικής μουσικής να αγγίζει και να συγκινεί βαθιά τους ανθρώπους. Το μέλλον άδηλο, αλλά ιστορικά μπορούμε να πούμε ότι τον περασμένο αιώνα δύο άνθρωποι συντέλεσαν στην αναγέννηση της όπερας: ο εγγονός του Βάγκνερ, Λούντβιχ, που δημιούργησε έναν νέο τρόπο απόδοσής της καθώς διηύθυνε από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 το Φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ επηρεάζοντας τον τρόπο απόδοσης της μουσικής και δίνοντάς της νέα πνοή, και η Μαρία Κάλλας με τη δεινή σκηνική της παρουσία, που υπερέβαινε το τραγούδι, ενσαρκώνοντας ρόλους και φτιάχνοντας χαρακτήρες και ολόκληρους κόσμους με τη φυσική της παρουσία και τον τρόπο που εκφραζόταν.

—

♦ Πληροφορίες: «Η Βαλκυρία» του Ρίχαρντ Βάγκνερ. Πρώτη παρουσίαση από την Εθνική Λυρική Σκηνή. Συμπαραγωγή με τη Βασιλική Οπερα της Δανίας. 16, 19, 24, 31 Μαρτίου.