Οταν σε κατέχει το «δαιμόνιο»

Η Αντόνια Σούζαν Μπάιατ (γενν. 1936) είναι μία από τις σημαντικότερες σύγχρονες Αγγλίδες πεζογράφους, πολλάκις βραβευμένη για το συγγραφικό έργο της. Το μυθιστόρημά της Possession, το οποίο τιμήθηκε το 1990 με το βραβείο Booker, παλιότερα είχε μεταφραστεί στην Ελλάδα με τον τίτλο Αιχμάλωτα πάθη (Λιβάνης, 2007), ενώ στην πρόσφατη έκδοση από τις εκδόσεις Πόλις σε νέα μετάφραση ο τίτλος αποδόθηκε ως Εμμονή. Πρόκειται για ένα έργο ιδιάζουσας γραφής, του οποίου ίσως να μην έχει υπάρξει όμοιο ως προς το ύφος και την πλοκή· ένα μυθιστόρημα που –όπως λέει η ίδια η συγγραφέας– βασίστηκε στην ιδέα ότι «τα ποιήματα ζουν περισσότερο από τους ποιητές, ότι τα ποιήματα και οι ποιητές είναι πιο ζωντανά από τους θεωρητικούς της λογοτεχνίας και τους βιογράφους, οι οποίοι βιώνουν από δεύτερο χέρι τη ζωή τους».

Οπως φαίνεται από τον πρωτότυπο τίτλο, το θέμα του βιβλίου είναι η «κατάληψη» κάποιου από μια δύναμη που τον υπερβαίνει, όπως κάποτε θεωρούνταν κατειλημμένοι από δαιμόνια οι άνθρωποι που υπέφεραν από ψευδαισθήσεις και εμμονές. Στην περίπτωση του βιβλίου, οι δύο βασικοί πρωταγωνιστές, ο Ρόλαντ Μίτσελ και η Μοντ Μπέιλι, σύγχρονοι ερευνητές της βικτοριανής ποίησης, έχουν «καταληφθεί» από την εμμονή να ανακαλύψουν τα μυστικά που κρύβονται πίσω από τις ζωές δύο ποιητών του 19ου αι., του Ράντολφ Χένρι Ας και της Κρίσταμπελ Λαμότ, ύστερα από την απρόσμενη ανακάλυψη μιας άγνωστης επιστολής.

Σταδιακά έρχονται στο φως κι άλλες χαμένες επιστολές, διαβάζονται υπό ένα νέο φως τα ποιητικά έργα, όλα όσα ήταν γνωστά ανατρέπονται, για να αποκαλυφθεί το πραγματικό παρελθόν, η πραγματική βιογραφία των προσώπων, με όλη τη διαπλοκή των ιδεών και των παθών. Παράλληλα, οι άνθρωποι του παρόντος, σκαλίζοντας όσα ήταν ξεχασμένα στον χρόνο, ανακαλύπτουν ξανά το νόημα στη δική τους ζωή, υπερβαίνουν τα όρια και τους συμβιβασμούς που οι ίδιοι είχαν θέσει για τους εαυτούς τους ώσπου, με έναν μαγικό τρόπο, τελικά αποδεικνύεται ότι οι δημιουργικές και ερευνητικές εμμονές, όταν συγκλίνουν, μπορούν να δράσουν απολύτως ανατρεπτικά.

Για να αποδοθεί όλη αυτή η διαπλοκή δυνάμεων, παθών, εποχών, ιδεών, η συγγραφέας χρειάστηκε να αναμετρηθεί με την απόδοση λεπτών υφολογικών αποχρώσεων, με ένα παιχνίδι μίμησης ύφους: έγραψε ποιήματα σε βικτοριανό ύφος, μιμήθηκε τον επιστολικό λόγο της εποχής, δούλεψε πάνω στον τρόπο των ημερολογιακών καταγραφών ενός άλλου αιώνα. Η θεωρητική σκευή της Μπάιατ (υπήρξε καθηγήτρια φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και στο University College London με σημαντικό θεωρητικό έργο) αξιοποιήθηκε με έναν ευφάνταστο και εμπνευσμένο τρόπο και καρποφόρησε ένα λογοτεχνικό έργο απαράμιλλης πλοκής και πρωτοτυπίας, με τον ίδιο τρόπο που ο Ουμπέρτο Εκο χειρίστηκε τις γνώσεις του επί της μεσαιωνικής φιλοσοφίας για να στήσει ένα αξεπέραστο ιστορικό θρίλερ, Το Ονομα του ρόδου.

Αλλωστε, είναι η ίδια η Μπάιατ που στην εισαγωγή της αναφέρεται στο συγκεκριμένο έργο του Εκο ως πηγή έμπνευσης για το δικό της βιβλίο, ενώ μάλιστα γράφει κλείνοντας: «Οφείλω πολλά στον Ουμπέρτο Εκο». Δεν είναι αυτή η μόνη περίπτωση που ο Εκο επιδρά τόσο έντονα σε άλλους συγγραφείς. Παρόμοιες συγγραφικές «στρατηγικές» έχουν ακολουθηθεί και από την ιταλική συγγραφική ομάδα Luther Blissett, μετέπειτα ονομαζόμενη Wu Ming. Στην πρόσφατη έκδοση του βιβλίου τους Εκκλησιαστής (Εκδόσεις των Συναδέλφων, 2022) μπορεί κανείς να διαπιστώσει παρόμοια τεχνάσματα διαπλοκής διαφόρων κειμενικών ειδών και ποικίλων πεδίων γνώσης, με στόχο να αποδοθεί το πνευματικό κλίμα και οι κοινωνικές ζυμώσεις της εποχής της Μεταρρύθμισης.

Τελικά, το βιβλίο της Μπάιατ μπορεί να διαβαστεί από αναγνώστες ποικίλων ενδιαφερόντων: και από αυτούς που ενδιαφέρονται για την ιστορία των ιδεών και από εκείνους που αναζητούν την ψυχογράφηση των προσώπων, και από αυτούς που αγαπούν την καταβύθιση στον χρόνο και από εκείνους που αναζητούν απαντήσεις για τη συγκρότηση ενός άλλου παρόντος. Το τέλος του βιβλίου, με μια απρόσμενη ανατροπή, αποζημιώνει τον αναγνώστη με την κάθαρση αλλά και με έναν ευρύτερο προβληματισμό που εγείρει σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο γράφεται η ιστορία: έναν τρόπο που θα είναι πάντοτε αποσπασματικός και επισφαλής, αφού η γνώση δεν είναι ποτέ πλήρης και η ματιά του ανθρώπου ποτέ ολοκληρωμένη.

Πριν κλείσω, θα πρέπει να αναφερθώ στο κερδισμένο στοίχημα της μετάφρασης ενός τέτοιου κειμένου. Η μεταφράστρια έπρεπε να αποδώσει το ύφος διαφορετικών εποχών και διαφορετικών κειμενικών ειδών. Η επιτυχία του εγχειρήματός της φαίνεται τόσο στα ημερολόγια και στις επιστολές όσο και στην απόδοση των ποιημάτων, η οποία πραγματικά μεταφέρει την πνοή ενός άλλου κόσμου.