Στάθηκα με ταπεινότητα απέναντι στην Τσετσενία

Υπάρχουν μερικά μυθιστορήματα που, περισσότερο από τα άλλα, οι συνεντεύξεις των συγγραφέων τους δεν τα βοηθούν ιδιαίτερα. Τα στενεύουν. Οχι γιατί ο τόσο νέος, μόλις 29 χρόνων, και τόσο διάσημος Αμερικανός Αντονι Μάρα δεν έχει πολλά να πει. Αλλά γιατί ο «Αστερισμός Ζωτικών Φαινομένων» (εκδόσεις Ικαρος) είναι από αυτά τα μεγάλα βιβλία που κριτικές και συνεντεύξεις δεν μπορούν να αποδώσουν. Που σπάνια πια γράφονται. Που θυμίζουν την παλιά, καλή λογοτεχνία που σε ρούφαγε σε έναν αφάνταστα πλούσιο, πολύπλοκο, γεμάτο ανθρωπιά και συγκίνηση κόσμο. Και τόπο.

Ας πούμε: Τι ξέρετε για την Τσετσενία, εκτός από τα εγκλήματα των Ρώσων, τα ερείπια των πολέμων και τις «μαύρες χήρες»;

Οταν κλείσετε το βιβλίο τού Μάρα θα κουβαλάτε για πάντα μαζί σας τους κατοίκους της. Την κυνική αλλά τέρας δύναμης Ρωσίδα χειρουργό Σόνια. Τον ηρωικό, αλλά χειρότερο γιατρό του κόσμου Αχμεντ. Τον προδότη Ραμζάν. Την ηρωινομανή και θύμα τράφικινγκ Νατάσα. Τη μικρή Χαβάα, που μένει έρημη όταν οι Ρώσοι στρατιώτες εξαφανίζουν τον πατέρα της. Θα έχετε καταλάβει τα πάντα, τη φρίκη, τα βασανιστήρια, την απόγνωση. Θα έχετε ζήσει όλους τους πολέμους της, κυρίως αυτόν του 2004, κι ας μην έχετε απομακρυνθεί και πολύ από ένα ασήμαντο χωριουδάκι της.

Μα μήπως και ο Μάρα έγραψε τον «Αστερισμό Ζωτικών Φαινομένων», το πρώτο και μοναδικό για την ώρα μυθιστόρημά του, επειδή ήξερε την Τσετσενία απέξω και ανακατωτά; Την πρωτοεπισκέφτηκε ενώ είχε ήδη παραδώσει στον εκδότη του το βιβλίο, μετά από έξι χρόνια δουλειάς. Βιβλία άλλων (κυρίως της Πολιτκόφσκαγια) και ένα τρίμηνο στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης του άνοιξαν τα μάτια και τον δρόμο της λογοτεχνίας. Τότε που, όπως λέει, ούτε το όνομα αυτής της χώρας δεν ήξερε.

Ηρθε στην Αθήνα για να πάρει τη Δευτέρα το Athens Prize for Literature. Δικαίως. Κι ας είχε πολύ ισχυρούς ανταγωνιστές. Πάντα ονειρευόταν να 'ρθει στην Ελλάδα, πήρε τη φίλη του και πήγαν από μουσείο σε μουσείο. Μέχρι και στην Υδρα. «Τώρα ένιωσα ότι από 'δώ ξεκίνησε ο πολιτισμός», μου λέει στα γραφεία των εκδόσεων «Ικαρος». Είχε μόλις συναντήσει και τον Αχιλλέα Κυριακίδη, τον καλύτερο μεταφραστή που θα μπορούσε να αναλάβει ένα τόσο μαγικό βιβλίο.

• Νιώθω ότι η Τσετσενία ήταν το πεπρωμένο σας. Η συνάντησή σας μαζί της δεν σας έκανε απλώς συγγραφέα, σας έκανε πολυβραβευμένο και πολυμεταφρασμένο.

Δεν θα χρησιμοποιούσα τη λέξη «πεπρωμένο». Καλύτερη λέξη είναι η «τύχη». Η καλή μου τύχη ξεκίνησε από τότε που είχα την ιδέα να πάω στη Ρωσία για σπουδές. Αγαπούσα πάντα τα ρωσικά μυθιστορήματα. Πήγαινα κολέγιο στο Λος Αντζελες και η Ρωσία φάνταζε τόσο μακρινή. Εφτασα μια μέρα του Ιανουαρίου και για ένα τέταρτο ένιωσα αυτό το φρικτό, βίαιο κρύο... Τότε ήταν που πρωτόμαθα, πρωτοδιάβασα για την Τσετσενία.

• Γράψατε το βιβλίο χωρίς καν να την επισκεφτείτε. Είχατε τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη στον εαυτό σας ή δεν σας αφορά μια λογοτεχνία-ντοκουμέντο;

Νομίζω ότι το έγραψα γιατί εκείνη την εποχή ένιωθα ότι ήταν το μόνο βιβλίο που θα μπορούσα να γράψω. Είχα προσπαθήσει να γράψω κάτι πιο κοντινό σε μένα, στην εποχή μου, στην Αμερική, αλλά βαριόμουν τρομερά. Κάθισα, λοιπόν, στο σπίτι μου στην Αϊόβα, στο μέσο τού πουθενά, και άρχισα να σκάβω ένα τούνελ από το γραφείο μου μέχρι την Τσετσενία. Μου φαινόταν πιο εύκολο. Ενιωθα ότι είχα πέσει πάνω σε κάτι που με άγγιζε πολύ. Οτι μπορούσα να εκφράσω με τέτοιο τρόπο την ιστορία μου που θα επικοινωνούσε με τους αναγνώστες.

• Εχετε μεγάλη γκάμα από χαρακτήρες. Πώς τους διαλέξατε; Και γιατί δεν έχετε ούτε έναν τζιχαντιστή;

Ηθελα να γράψω μια ιστορία για τους απλούς πολίτες. Βλέποντας και διαβάζοντας ρεπορτάζ για την Τσετσενία συνειδητοποίησα ότι κάθε λέξη, κάθε τίτλος αναφερόταν μόνο στους τρομοκράτες. Μου φαινόταν ότι οι δικές τους ιστορίες είχαν πια ειπωθεί και με τέτοιο τρόπο που να δίνουν την εντύπωση ότι κάθε Τσετσένος είναι τρομοκράτης. Με τον ίδιο τρόπο που όταν ανοίξεις σήμερα την τηλεόραση θα νομίζεις ότι στο Αφγανιστάν, στη Συρία, στο Ιράκ μόνο βόμβες βάζουν. Είναι ψέμα, πολύ λίγοι το κάνουν, η πλειονότητα είναι σαν εμάς, προσπαθούν να ζήσουν με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ηρεμία και αξιοπρέπεια τους επιτρέπεται.

Οι ιστορίες τους είναι πιο σημαντικές στα δικά μου μάτια γιατί ανήκουν σε ανθρώπους που δεν έχουν λόγο πάνω στη βία που τους περιβάλλει. Δεν είναι ενεργοί, δεν πρωταγωνιστούν και, όμως, υποφέρουν περισσότερο. Αυτές είναι οι ζωτικές ιστορίες για τη λογοτεχνία. Πιστεύω ότι ένα μυθιστόρημα πρέπει να συλλαμβάνει τις αθέατες, προσωπικές ή πολύ μικρές ιστορίες, αυτές που δεν βρίσκουν τον δρόμο τους στο μεγάλο βιβλίο της Ιστορίας.

• Είναι φανερό ότι συμπαθείτε τον αγώνα των Τσετσένων. Κι όμως, βρίσκετε τη δύναμη να κάνετε τον προδότη Ραμζάν έναν από τους πιο σημαντικούς και συμπαθητικούς ήρωές σας.

Δεν ήθελα να υπάρχουν κακοί στο βιβλίο μου. Ημουνα ένας Αμερικανός, που έγραφε για μια ξένη κοινότητα. Δεν ήμουν σε θέση να κρίνω κανέναν. Ηθελα να είμαι όσο το δυνατόν πιο ταπεινός. Πιστεύω άλλωστε ότι πολύ λίγοι άνθρωποι νιώθουμε ότι είμαστε πραγματικά κακοί. Ακόμα κι όταν κάνουμε φρικτά πράγματα, μπορούμε να τα δικαιολογήσουμε με το μυαλό μας, να τα εκλογικεύσουμε, να πείσουμε τους εαυτούς μας ότι είναι καλά. Ετσι και ο Ραμζάν. Οσο προχωρούσε η ιστορία μου έβγαινε, χωρίς να μπορώ να το ελέγξω, όλο και πιο συγκινητικός, συμπαθητικός και πολύπλοκος. Είναι φανερό ότι δεν κάνει όσα κάνει επειδή είναι κακός, αλλά επειδή έχει πολύ υποφέρει.

• Μιλήσατε καθόλου με Τσετσένους που έχουν διαβάσει το βιβλίο σας; Κατ' αρχάς έχει μεταφραστεί στη γλώσσα τους ή έστω στα ρωσικά;

Σχεδόν τίποτα δεν μεταφράζεται στη γλώσσα τους. Και, φυσικά, δεν έχει μεταφραστεί στα ρωσικά. Αλλά συνάντησα πολλούς ανθρώπους από την Τσετσενία και τον Καύκασο, και μέχρι τώρα κανένας δεν μου είπε ότι κάπου έκανα λάθος. Ξέρετε, η δύναμη της φαντασίας είναι μεγάλη και έχουμε την τάση να την υποτιμούμε. Νομίζουμε ότι ο μόνος τρόπος για να περιγράψουμε μια εμπειρία είναι να τη ζήσουμε. Αλλά εγώ νομίζω ότι μερικές φορές οι εμπειρίες μας μεταφέρονται πιο δύσκολα σε λέξεις από τα πράγματα που γεννά η φαντασία μας.

• Θα έχετε διαβάσει, φαντάζομαι, τη συγκινητική νουβέλα «Χατζή Μουράτ» του Τολστόι για την Τσετσενία.

Φυσικά. Οταν πήγα στην Τσετσενία και ρωτούσα τους ανθρώπους ποιος ήταν ο αγαπημένος τους συγγραφέας, μου έκανε μεγάλη εντύπωση που εννιά στους δέκα μού έλεγαν: «Ο Τολστόι». Τότε μου φαινόταν αντιφατικό, επειδή μεγάλο μέρος της εθνικής ταυτότητας των Τσετσένων έχει χτιστεί πάνω στην αντίθεσή τους με τη Ρωσία. Αλλά είναι λογικό. Ο Τολστόι είναι ο μόνος Ρώσος που έγραψε γι' αυτούς με τόση κατανόηση.

• Τι πιστεύετε για τον Πούτιν;

Είναι σαν να ξαναβρέθηκαν στο Κρεμλίνο οι μετενσαρκώσεις των τσάρων, των γενικών γραμματέων του Κομμουνιστικού Κόμματος και του Στάλιν του ίδιου. Βρίσκω πολύ ανησυχητική την πολιτική του για όλο τον κόσμο.

• Εχετε αφήσει πίσω σας την Τσετσενία ως συγγραφέας; Γράφετε κάτι καινούργιο;

Εχω έτοιμη μια συλλογή διηγημάτων που θα κυκλοφορήσει στην Αμερική του χρόνου. Μιλάει πάλι για την Τσετσενία, αλλά μέσα από τα μάτια των Ρώσων. Και μετά θα μετακινηθώ, ίσως σε κάποιο άλλο μέρος της Ευρώπης.

• Εκτός από τους Ρώσους, ποιους Αμερικανούς και συγχρόνους σας συγγραφείς αγαπάτε;

Αγαπώ ιδιαίτερα τον Εντουαρντ Π. Τζόουνς, έναν από τους μεγαλύτερους εν ζωή συγγραφείς. Το βιβλίο του «Ο γνωστός κόσμος» μίλησε για τη δουλεία και τις επιπτώσεις της όσο κανένα άλλο, ο ανθρωπισμός του μού θυμίζει Τολστόι, νοιάζεται για κάθε έναν από τους χαρακτήρες του. Μου αρέσει πολύ και η Μέριλιν Ρόμπινσον. Αλλά έχω την τάση να διαβάζω ξένη λογοτεχνία. Λατρεύω τον Σαραμάγκου, τον Λιόσα και υπάρχει κι ένας Τσέχος συγγραφέας που με έχει πολύ επηρεάσει. Ο Μπόχουμιλ Χράμπαλ, πιο γνωστός για το βιβλίο του «Ο άνθρωπος που έβλεπε τα τρένα να περνούν», που έγινε και ταινία. Είναι αστείος και μελαγχολικός, περιγράφει με τόση τρυφερότητα τις παράλογες καταστάσεις στην καθημερινή ζωή της κομμουνιστικής Τσεχοσλοβακίας.

• Είναι φανερό ότι σας έλκει περισσότερο η παλαιότερη λογοτεχνία.

Ναι. Ο Ντοστογιέφσκι, ο Ντίκενς, ο Τολστόι, ο Βασίλι Γκρόσμαν... Αγαπάω τα βιβλία που είναι πλούσια και πολύπλοκα. Κάποιος έχει πει κάτι καταπληκτικό: «Καλύτερα να παρακολουθείς κάποιον που προσπαθεί να πηδήξει πάνω από ένα σπίτι και αποτυγχάνει, παρά κάποιον που προσπαθεί να πηδήξει πάνω από ένα κουτί παπούτσια». Αυτή η φράση κλείνει την άποψή μου για τη λογοτεχνία.

Οι αδελφοί Τσαρνάεφ

• Πώς νιώσατε όταν έγινε η τρομοκρατική επίθεση στον μαραθώνιο της Βοστόνης;

Είναι ενδιαφέρον ότι κανένας από τους δύο αδελφούς Τσαρνάεφ δεν είχε ζήσει στην Τσετσενία - ο μικρός ποτέ, ο μεγάλος λίγες μέρες μόνο. Είχαν έρθει στην Αμερική από το Κιργιστάν, εκεί όπου είχε εκτοπίσει τους Τσετσένους ο Στάλιν. Οταν συνέβη αυτό στη Βοστόνη κυριολεκτικά τα έχασα, δεν το περίμενα. Επίσης με έπιασε θλίψη που το θέμα της Τσετσενίας θα φωτιζόταν πάλι με τόσο φρικτό τρόπο. Είχαν γίνει, βέβαια, στη Ρωσία τρομοκρατικές επιθέσεις, αλλά ως αντίδραση στα δεινά της κατοχής. Οι δύο νεαροί της Βοστόνης είχαν μεγαλύτερη σχέση με την Αλ Κάιντα παρά με τον ξεσηκωμό στην Τσετσενία.