Πολ Οστερ: «Είναι καλό ο συγγραφέας να νιώθει εξόριστος»

Ενθουσιασμό, αλλά και ένα είδος νοσταλγίας προκάλεσε στους πολλούς, πάρα πολλούς θαυμαστές της τέχνης του η άφιξή του μεγάλου Αμερικανού συγγραφέα στην Αθήνα. Μιλάει απόψε στις 7 μ.μ. στη Στέγη, υπογράφει βιβλία του αύριο σε βιβλιοπωλεία.

Πιστεύει, άραγε, ο Πολ Οστερ ότι οι συνεντεύξεις των συγγραφέων είναι μια άχρηστη και χαμηλού επιπέδου λογοτεχνική φόρμα, γιατί άλλο σκοπό δεν έχουν παρά να απλοποιήσουν κάτι που δεν θα ‘πρεπε ποτέ να απλοποιείται; Ετσι τουλάχιστον δηλώνει στο μυθιστόρημά του «Σάνσετ Παρκ» ένας από τους ήρωες, επιφανής Αμερικανός λογοτέχνης.

Τσάμπα, πάντως, ψιλοφοβόμασταν τη συνάντηση μαζί του, χθες το πρωί, στα κτίριο του Ιδρύματος Ωνάση. Είδαμε το ίνδαλμα της νιότης μας από τα μέσα της δεκαετίας του ‘80, τότε που βγήκε στα βιβλιοπωλεία η «Τριλογία της Νέας Υόρκης», να πολιορκείται αγόγγυστα από μια ενθουσιώδη και φορτωμένη βιβλία του (για αυτόγραφα) παρέα δημοσιογράφων. Τον είδαμε να στήνεται για φωτογραφίες από κινητά, αυτός που κινητό δεν έχει. Και να απαντά με χιούμορ και άνεση σε πλήθος ερωτήσεων, ειδικών και γενικών. Ακόμα και προσωπικών.

Είναι, άλλωστε, η πρώτη φορά που έρχεται στην Ελλάδα, καλεσμένος της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών. Και σε μια εξαιρετική συγκυρία. Επιτέλους το «Μεταίχμιο» ξαναρίχνει στην αγορά παλιούς και νέους τίτλους έργων του και όρεξη να ‘χουμε να τον ξαναξεσκονίσουμε. Αρχής γενομένης από το «Σάνσετ Παρκ» (μυθιστόρημα του 2010) και το αυτοβιογραφικό του «Ημερολόγιο του χειμώνα» (έργο του 2012).

Πολύ γοητευτικός και στα 67 του χρόνια, ο Πολ Οστερ συνεχίζει απτόητος τη δουλειά του. Το είπε, άλλωστε. Στην Αμερική οι συγγραφείς βγάζουν καταπληκτικά βιβλία, ακόμα και στα 80 τους (ο Ροθ είναι άλλη περίπτωση, «αρκετά αριστουργήματα έβγαλε»). Ο ίδιος γράφει ήδη το επόμενο μυθιστόρημά του μετά το «Σάνσετ Παρκ», που όμως, για μας εδώ, στην Ελλάδα της κρίσης είναι σαν να γράφτηκε σήμερα.

•Βιβλίο για την κρίση;

Το «Σάνσετ Παρκ» τοποθετείται, βέβαια, στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης του 2008 στην Αμερική. Είχαμε τότε φοβερά προβλήματα, αλλά δεν υποφέραμε στον βαθμό που υποφέρει τώρα η Ελλάδα. Ετσι, για πρώτη φορά στη ζωή μου, θέλησα να γράψω ένα βιβλίο που να μιλά για το Τώρα με κεφαλαίο ταυ. Το έγραψα το 2009 για πράγματα που είχαν γίνει έξι μήνες πριν. Αλλά δεν είναι ένα βιβλίο για την κρίση. Είναι ένα βιβλίο για την οικογένεια. Στα αγγλικά έχουμε δυο λέξεις με μια μικρή διαφορά. Ηοuse και home. Αυτό είναι και το θέμα του βιβλίου. Ο ποιητής Ρόμπερτ Φροστ έλεγε: «Η οικογενειακή εστία είναι εκεί που πηγαίνουμε όταν δεν έχουμε πουθενά αλλού να πάμε».

•Πώς άρχισε να γράφει;

Κανένας από τους γονείς μου δεν είχε πάει στο Πανεπιστήμιο ούτε διάβαζε βιβλία. Αλλά εγώ για κάποιον περίεργο λόγο από τα 8-9 χρόνια μου διάβαζα συνέχεια. Μέχρι που ψιλοέγραφα και ποιήματα ή διηγήματα. Μου έδινε μεγάλη απόλαυση. Οταν είσαι 9-10 χρόνων και προσπαθείς να γράψεις, όσο χάλια κι αν είναι, συνδέεσαι με τον κόσμο. Δεν είχα, όμως, σχέδια για τη ζωή μου, δεν σκεφτόμουνα ότι θα γίνω συγγραφέας. Στα 15 μου διάβασα το «Εγκλημα και Τιμωρία». Ενιωσα να εκρήγνυται το κεφάλι μου, να σπάω σε χιλιάδες κομμάτια. Οταν συνήλθα είπα: «Αν αυτό μπορεί να στο κάνει ένα βιβλίο, εάν αυτό σημαίνει “μυθιστόρημα”, τότε είναι το καλύτερο πράγμα που μπορείς να κάνεις στη ζωή σου. Και θα το κάνω». Ετσι από τα 15 μου ένιωθα συγγραφέας και έγραφα σταθερά.

•Γιατί να γίνει κανείς συγγραφέας;

Είναι τόσο περίεργος τρόπος να περνάς τη ζωή σου μόνος σου σε ένα δωμάτιο όλη μέρα. Και επιπλέον να μην έχεις καμιά εγγύηση ότι θα ενδιαφερθεί κάποιος να σε εκδώσει ή να σε διαβάσει, ότι θα βγάλεις ποτέ λίγα χρήματα. Διάλεξα, λοιπόν, μια πολύ σκληρή ζωή, που κάθε λογικός άνθρωπος θα την αρνιόταν. Γι΄ αυτό όταν έρχονται νέοι και μου λένε «θέλω να γίνω συγγραφέας, τι με συμβουλεύετε;», τους απαντώ «μην το κάνεις». Πρέπει να έχεις μεγάλη ανάγκη για να γίνεις συγγραφέας, να είσαι και λίγο τρελός.

•Πώς ξεκινά ένα βιβλίο;

Ποτέ δεν ξεκινάω με μια συγκεκριμένη ιδέα, ποτέ δεν λέω «θέλω να γράψω ένα βιβλίο για κάτι». Μπορεί να περπατάω ήσυχα στον δρόμο και κάτι να μπει στο μυαλό μου, συχνά εντελώς άμορφο. Ενας ήχος, ένας ρυθμός, ένας μουσικός τόνος, ένας διαβάτης που πιάνει το μάτι μου. Αυτή η διαδικασία συνεχίζεται για μήνες, πολλές φορές και χρόνια, μέχρι όλα αυτά να συνδυαστούν. Στην αρχή γεννιέται η πρώτη φράση, ο ήχος της με οδηγεί στο υπόλοιπο βιβλίο. Και από όλες τις ιδέες που μου έρχονται, αυτές που κερδίζουν είναι όσες επιμένουν, έρχονται και ξανάρχονται σαν να μου λένε «πρέπει να μας προσέξεις».

•Ακόμα γράφει με το χέρι;

Πάντα έγραφα με το χέρι, η γραφή έχει κάτι το πολύ σωματικό, οι λέξεις σαν να βγαίνουν από το σώμα σου. Μετά δαχτυλογραφώ στη γραφομηχανή μου, που έχει το πολύ ωραίο ελληνικό όνομα Olympia, το κείμενο που έγραψα και μια κοπέλα το περνάει στο κομπιούτερ. Το χειρόγραφο δεν είναι ηθική στάση, απλώς μου ταιριάζει. Δυστυχώς, υπάρχει μόνο ένας άνθρωπος που επιδιορθώνει γραφομηχανές στη Νέα Υόρκη, λέγεται Σβάιτσερ, σαν τον δόκτορα! Και έχω φροντίσει να έχω στοκ από μελανοταινίες, τις βρίσκω στην Ινδονησία. Καμιά φορά φοβάμαι ότι θα στεγνώσουν πριν τις χρησιμοποιήσω. Αλλά γενικά δεν έχω κομπιούτερ, δεν μπαίνω στο ίντερνετ, δεν στέλνω email, δεν χρησιμοποιώ κινητό. Δεν θέλω να έχω συνεχή και εύκολη επικοινωνία με εκατοντάδες ανθρώπους. Η γυναίκα και οι φίλοι μου συνεχώς παραπονιούνται πόση ώρα χάνουν κάθε μέρα στέλνοντας και απαντώντας σε email.

•Δεν τον στοιχειώνει η «Τριλογία της Νέας Υόρκης»;

Καθόλου. Είναι απλώς το βιβλίο, που οι άνθρωποι διάβασαν και με ανακάλυψαν. Με ακολουθεί η φήμη του χωρίς εγώ να το σκέφτομαι πια καθόλου. Τα επόμενα βιβλία μου είναι πολύ καλύτερα. Το θεωρώ έργο νεανικό. Αλλα, ξέρετε, και ο φίλος μου ο Λου Ριντ μισούσε να τον ταυτίζουν με το «Walk on the wild side», που θεωρείται το πιο γνωστό τραγούδι του.

•Γιατί τόσο πολλά αυτοβιογραφικά βιβλία;

Μα κανένα τους δεν είναι παραδοσιακή αυτοβιογραφία. Αυτό που κάνω είναι να χρησιμοποιώ τον εαυτό μου για να συλλογίζομαι πάνω στο τι σημαίνει να είναι κανείς ζωντανός. Δεν με ενδιαφέρει η ιστορία της ζωής μου. Βλέπω τον εαυτό μου σαν έναν οποιονδήποτε άνθρωπο. Στο «Ημερολόγιο του Χειμώνα», για παράδειγμα, γράφω για τους πόνους και τις απολαύσεις που νιώθουμε με το σώμα μας. Ελπίζω κάθε αυτοβιογραφικό μου βιβλίο να ξυπνάει στους αναγνώστες τις δικές τους αναμνήσεις. Είναι δηλαδή συλλογικά βιβλία.

•Παίζουν ρόλο οι συγγραφείς στις ΗΠΑ;

Η Αμερική είναι αντιπνευματική χώρα. Δεν αγαπάμε τις ιδέες και τους διανοούμενους. Οι συγγραφείς είναι στο περιθώριο. Οχι ότι δεν έχουμε τους αναγνώστες μας, αλλά είμαστε έξω από το κυρίαρχο ρεύμα. Στον υπόλοιπο κόσμο όταν κάτι σημαντικό συμβαίνει ρωτάνε τη γνώμη των συγγραφέων, στη Γαλλία είναι συνέχεια στη τηλεόραση, ενώ η Λατινική Αμερική έκανε τον Οκτάβιο Παζ και τον Κάρλος Φουέντες πρέσβεις. Αλλά δεν αναγκαστικά κακό να είναι ο συγγραφέας στο περιθώριο. Αυτό τον κρατάει νέο, θυμωμένο, με μάτια ανοιχτά. Οταν αρχίσει να νιώθει πολύ άνετα μέσα στην κοινωνία χάνει την αιχμηρότητά του, την κριτική του άποψη. Η απαραίτητη συνθήκη για να είναι κανείς συγγραφέας είναι να νιώθει εξόριστος. Δεν παραπονιέμαι, λοιπόν. Και πιστεύω ότι ίσως γι’ αυτό τον λόγο έχουμε τόσο καλούς συγγραφείς στην Αμερική.

•Χρειάζεται η πολιτική στράτευση;

Ετσι κι αλλιώς στις ΗΠΑ τους μόνους που υπολογίζουν όταν παίρνουν πολιτικές θέσεις είναι οι σταρ του σινεμά, ο Τζορτζ Κλούνι, που θεωρείται καλός τύπος, ο Μπεν Αφλεκ. Αλλά ο καλλιτέχνης δεν πρέπει να είναι στρατευμένος. Ως πολίτης, ναι. Ως συγγραφέας, όχι. Αλλιώς ξαναγυρνάμε στον σοσιαλιστικό ρεαλισμό και τη Σοβιετική Ενωση.

•Πότε θα γράψει νέο μυθιστόρημα;

Το γράφω ενάμιση χρόνο τώρα, θέλω τουλάχιστον άλλα δύο για να το τελειώσω. Είναι ένα πολύ... χοντρό, μεγάλο μυθιστόρημα, το πιο τολμηρό πράγμα που επιχείρησα ποτέ. Είμαι ενθουσιασμένος. Στις 450 σελίδες του, όμως, ένιωσα ότι κουράστηκα, το άφησα για δύο εβδομάδες και συνέχισα. Μάλλον θα ξανακαταρρεύσω μέχρι να το τελειώσω.

•«Ο γενναίος Ομπάμα. Ο μικρός Πούτιν... Ερντογάν»

Νιώθω αηδία που η χώρα μου πέφτει τόσο χαμηλά: Ο Ομπάμα, ναι, είναι μετριοπαθής. Αλλά στο πλαίσιο της σημερινής Αμερικής ο μετριοπαθής είναι κάτι πολύ καλό. Γιατί το 30-40% των πολιτών της είναι εντελώς τρελοί. Η δεξιά πτέρυγα των Ρεπουμπλικάνων το μόνο που φαντασιώνεται είναι η καταστροφή του Ομπάμα. Αυτοί και το Tea Party είναι κανονική τζιχάντ. Η ιδέα ενός μαύρου προέδρου θεωρείται τόσο φοβερή για ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού, αναστάτωσε τόσο τις ζωές του, που δεν μπορούν να το ξεπεράσουν. Εκαναν και κάνουν ό,τι μπορούν για να τον σκοτώσουν, χωρίς να πατήσουν σκανδάλη. Αυτά τα έξι χρόνια πήραν αυτόν τον μαύρο τύπο, τον στρίμωξαν σε μία γωνία, τον έδεσαν με σκοινιά, άρχισαν να τον κλωτσούν στα αρχίδια, να του ρίχνουν γροθιές στο πρόσωπο. Δέχτηκε περισσότερες επιθέσεις από οποιοδήποτε άλλο πρόεδρο στην ιστορία των ΗΠΑ. Και η χώρα δεν ήταν πότε τόσο διχασμένη, από την εποχή του Εμφυλίου. Μπορείτε να φανταστείτε ότι τον νόμο για το Σύστημα Υγείας δεν τον ψήφισε ούτε ένας Ρεπουμπλικάνος; Ευτυχώς ο Ομπάμα είναι πολύ γενναίος και αξιοπρεπής. Αν περνούσα αυτά που περνάει, θα ήμουν μάλλον με ζουρλομανδύα.

•Γιατί δεν πάω στην Τουρκία:

Τον Φεβρουάριο του 2012 έδωσα συνέντευξη σε μια τουρκική εφημερίδα. Είπα ότι με έχουν καλέσει πολλές φορές στην Τουρκία, αλλά αρνιέμαι να πάω σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τους εκατοντάδες συγγραφείς που είναι στη φυλακή. Αμέσως μου επιτέθηκαν πολλοί φιλοκυβερνητικοί δημοσιογράφοι κι ένας από το κόμμα του Ερντογάν με κατήγγειλε μέσα στη Βουλή σαν μέλος διεθνούς συνωμοσίας εναντίον της Τουρκίας παρέα με τη Μέρκελ, τον Σαρκοζί, τον Σιμόν Πέρες, τον Νετανιάχου και τους Κούρδους. Ο ίδιος ο Ερντογάν με είπε «αδαή». Δεν νομίζω ότι έχουν αλλάξει τα πράγματα. Ο Ερντογάν είναι μπλεγμένος σε οικονομικά σκάνδαλα και αντί για το ISIS κυνηγάει τους Κούρδους. Τον βλέπω σαν έναν μικρό Πούτιν. Είναι οι δύο πολιτικοί που για να μείνουν στην εξουσία, αλλάζουν μέχρι και τους νόμους.

«Στο σινεμά ξαναβρήκα την ομαδικότητα του μπέιζμπολ»

«Τα μυθιστορήματα είναι ζωή σε τρεις διαστάσεις. Και τα δικά μου έχουν και ελάχιστο διάλογο. Το φιλμ, αντίθετα, έχει δύο διαστάσεις μέσα σε ένα κάδρο και οι μόνες λέξεις που έχεις στη διάθεσή σου είναι οι διάλογοι. Είναι δηλαδή πλησιέστερη τέχνη με το θέατρο παρά με το μυθιστόρημα. Αυτή η διαφορά του σεναρίου είναι που με τράβηξε. Αλλά πάνω απ’ όλα αυτό που απόλαυσα στο σινεμά ήταν η αίσθηση της συνεργασίας. Τα κατάφερα να βγω από το δωμάτιό μου και να δουλέψω με άλλους ανθρώπους. Οταν ήμουνα παιδί ήμουνα μανιακός με τα ομαδικά αθλήματα, έπαιζα μπέιζμπολ, μπάσκετ - τα σπορ ήταν όλη μου η ζωή μέχρι που διάβασα Ντοστογιέφκσι. Μου άρεσε η συντροφικότητα, η πλάκα της ομάδας, ακόμα και οι συγκρούσεις. Και ξαφνικά, στα 40 τόσα μου, ξαναβρέθηκα με ανθρώπους και ήταν υπέροχη αίσθηση».

«To Amazon καταστρέφει βιβλιοπωλεία και εκδότες»

«Πρώτα απ’ όλα, δεν ενδιαφέρεται πραγματικά για τα βιβλία. Ηθελαν απλώς να δημιουργήσουν ένα νέο μοντέλο για ηλεκτρονικό λιανικό εμπόριο και το πρώτο προϊόν που χρησιμοποίησαν ήταν το βιβλίο. Είναι αλήθεια ότι το κάνουν εξαιρετικά - παραγγέλνεις κάτι και μέσα σε μια-δυο μέρες το έχεις. Ακόμα και βιβλία παλιά και εξαφανισμένα, π.χ. πρώτες εκδόσεις γαλλικής φιλοσοφίας. Το αποτέλεσμα όμως είναι ότι τα μισά βιβλία στις ΗΠΑ πουλιούνται μέσω Amazon. Κάτι που σκοτώνει τα βιβλιοπωλεία. Εφτασε στο σημείο να στείλει στους χρήστες του μήνυμα “πηγαίνετε στο βιβλιοπωλείο, δείτε τι βιβλίο θέλετε και αγοράστε το από μας”.

Θέλουν να καταστρέψουν βιβλιοπωλεία και εκδότες. Το έχουν δηλώσει: “Δεν έχουμε ανάγκη από φύλακες”, δηλαδή ανθρώπους που επιλέγουν, εκδότες και βιβλιοπώλες. Αν φτάσεις τη λογική του Amazon στα άκρα της, βλέπεις κάθε συγγραφέα να είναι εκδότης του εαυτού του. Δηλαδή, το χάος.

Κάνουν και κάτι άλλο. Κατεβάζουν τόσο πολύ τις τιμές του e-book σε σχέση με το σκληρόδετο και το χαρτόδετο, που εξολοθρεύουν την εκδοτική βιομηχανία. Γι’ αυτό το Amazon είναι μια επικίνδυνη δύναμη. Η γυναίκα μου, πάντως, που αποφάσισε να το μποϊκοτάρει, υποφέρει. Tης έβρισκαν αμέσως σπάνια βιβλία ψυχολογίας, νευρολογίας κ.λπ., και τώρα τα περιμένει από άλλα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία επί εβδομάδες. Αλλά επιμένει στην απόφασή της. Φροντίζω κι εγώ να της την υπενθυμίζω κάθε τόσο».