Η σχέση της Ελευσίνας με την Επανάσταση

Ντοκουμέντα που συνθέτουν την ιστορία της Ελευσίνας. Καταγραφές που συνδέουν την πόλη με την Ελληνική Επανάσταση. Καθοριστικά ορόσημα για την πορεία και τη συμμετοχή της ευρύτερης περιοχής στα γεγονότα εκείνης της περιόδου. Πρόσωπα που υπήρξαν τοπικοί πρωταγωνιστές, αλλά παραμένουν αφανείς από την «επίσημη» Ιστορία. Παράμετροι και ιδιαιτερότητες που διαμόρφωσαν την έκβαση των γεγονότων. Απαντήσεις που έρχονται 200 χρόνια μετά, μέσα από σύγχρονες εικαστικές εγκαταστάσεις, μουσικές, τους στίχους από τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του Διονύσιου Σολωμού.

«Ελευσίνα & Επανάσταση» έχει τίτλο η ιστορικού περιεχοµένου έκθεση στο Parking του Παλαιού Ελαιουργείου Ελευσίνας (στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης 2023), που εγκαινιάζεται σήμερα σε επιμέλεια Ερατούς Κουτσουδάκη και με την επιστημονική συμβολή του Στέφανου Καβαλλιεράκη και αναπτύσσεται σε δύο μέρη, που συνομιλούν και αλληλοσυμπληρώνονται: την in situ εικαστική εγκατάσταση «Θραύσματα» σε σκηνοθεσία Ελένης Ευθυμίου και την αφηγηματική ιστορική εγκατάσταση «Πολεμική Σκηνή».

Πώς ξεκινά και πώς τελειώνει όμως μια τόσο ξεχωριστή αφηγηματική εγκατάσταση; «Θραυσματικά! Δεν είναι -ας πούμε- μια συμβατική έκθεση, με αρχή, μέση και τέλος. Καλεί τον επισκέπτη στη δική του εκδοχή της εμπειρίας στον χώρο. Μιλώντας με όρους ιστορικούς, ξεκινάμε από το 1824-1825, με την πολιορκία του Μεσολογγίου και καταλήγουμε γύρω στα 1828, με τις μάχες για τον έλεγχο της Αττικής και τα σημαντικά γεγονότα που οδήγησαν στην οριστικά θετική έκβαση του Αγώνα των Ελλήνων για εθνική ανεξαρτησία», μας λέει η Ερατώ Κουτσουδάκη. «Η άφιξη γίνεται στον μαγικό χώρο του Παλαιού Ελαιουργείου με την in situ εγκατάσταση “Θραύσματα” που αναφέρεται στο Μεσολόγγι, περνάμε στο εσωτερικό μιας πολεμικής σκηνής (τέντας) που συμβολίζει το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στον ίδιο τόπο 200 χρόνια πριν και καταλήγουμε στη διαχρονικότητα των παραμέτρων που κρίνουν την έκβαση των πολέμων γενικά».

Ας δούμε όμως ποια ήταν η σχέση της περιοχής με την Επανάσταση του 1821. «Η Ελευσίνα ήταν ένας σχεδόν ακατοίκητος τόπος το ’21. Υπήρχε ωστόσο το μικρό λιμάνι, το δυτικότερο της Αττικής, για να επικοινωνεί με τη Σαλαμίνα και τα νησιά του Αργοσαρωνικού, για να μεταφέρει ρετσίνι και λοιπές πρώτες ύλες από τα γειτονικά πευκοδάση, καθώς και τα αρβανίτικα Δερβενοχώρια, τα Κούντουρα, που επιπλέον αποτελούσαν φυσικό πέρασμα/πύλη προς τη Θήβα, τα Μέγαρα, την Πελοπόννησο. Στρατηγικά επομένως ήταν σημαντική. Εκεί ο Καραϊσκάκης, όταν αναλαμβάνει αρχιστράτηγος, μετά την ηρωική Έξοδο του Μεσολογγίου, το 1825, “συγκροτεί ενταύθα το μέγιστον των στρατοπέδων όσα επί της Επαναστάσεως συνεκροτήθησαν”, όπως γράφει ο Παπαρρηγόπουλος, με σκοπό την αναχαίτιση του προελαύνοντος Κιουταχή και για να στέρξει τον Κολοκοτρώνη, που βρίσκεται να υπερασπίζεται την Πελοπόννησο».

Συγκινητικό επίσης είναι το γεγονός πως η εγκατάσταση βασίζει σχεδόν αποκλειστικά το περιεχόμενό της στο έργο τοπικών ιστοριοδιφών και συλλεκτών. Χάρη στην ξεχωριστή και βαθιά αγάπη αυτών των ανθρώπων για τον τόπο τους και την Ιστορία, το έργο εμπλουτίστηκε με αρχειακό υλικό που σπανίως εκτίθεται στα μουσεία. Τι «συνάντησε» όμως η Ερατώ Κουτσουδάκη στα αρχεία που μελέτησε;

«Ωραίους θησαυρούς. Μικρές ιστορίες. Καθημερινά πράγματα. Τοπικούς ήρωες που η επίσημη ιστορία ακόμα δεν έχει επαρκώς ασχοληθεί μαζί τους. Γράμματα προς το γκουβέρνο, όπου παραπονιούνται γιατί δεν έχουν φτάσει... οι μισθοί. Αλλά κι επιστολές που λένε ότι παίρνουν επάνω τους τη σίτιση του στρατοπέδου, ώσπου να στείλει η κυβέρνηση χρήματα. Συναντήθηκα με γλώσσες παλιότερες και μισοξεχασμένες, όπως τ’ αρβανίτικα και ο Παπαρρηγόπουλος στο πρωτότυπο. Επιλέξαμε να τα εκθέσουμε “ωμά”, για να επικαλεστώ μια έκφραση του Μιχαήλ Μαρμαρινού. Το αρχείο Γιώργου Παυλόπουλου αποτέλεσε αστείρευτη πηγή, η αδερφοσύνη μεταξύ ντόπιων συλλεκτών δε, είναι ένα φαινόμενο από μόνο του».

Και ποιο θα λέγαμε ότι είναι τελικά το κυρίαρχο συναίσθημα από την έκθεση; «Δύσκολη ερώτηση. Δεν ξέρω αν είναι συναίσθημα ή αίσθηση, πάντως όλο το (μακρύ) διάστημα που τη δουλεύαμε με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, τη χαρά των μικρών ανακαλύψεων για τα κρυφά νήματα της Ιστορίας διαδεχόταν η αίσθηση ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται. Τα διακυβεύματα της εποχής του 1821 μας αφορούν απολύτως ακόμα, ενώ η μνήμη και η γνώση της Ιστορίας και του πλαισίου της είναι σημαντικό να τίθενται επί τάπητος κάθε τόσο, για να τσεκάρουμε εαυτούς και αλλήλους. Όμως, όλα αυτά πρέπει να τα κοιτάμε με τα γυαλιά του 21ου αιώνα και με το βλέμμα μπροστά, όχι παρελθοντολάγνα. Συμβαίνει δυστυχώς συχνά, στις ιστορικού περιεχομένου εκθέσεις να είναι άτολμες αισθητικά και όχι αρκετά κριτικές νοηματικά».

Μην παραβλέπουμε, τέλος, πως η έκθεση -υπό τη σκιά του πολέμου στην περιοχή μας- θέτει ακόμα έναν βαθιά επίκαιρο προβληματισμό: Πόσο παγκόσμιες και διαχρονικές είναι, εν τέλει, οι παράμετροι που κρίνουν κάθε πόλεμο;

«Το ιστορικό ανάλογο με τον πόλεμο στην Ουκρανία, τόσο σε μακροσκοπικό επίπεδο (γεωστρατηγικές ισορροπίες, συσχετισμοί δυνάμεων κ.λπ.) όσο και στη μικρή, ανθρώπινη κλίμακα (βλ. πολιορκία Μαριούπολης/Μεσολογγίου), δεν μπορούσε να μας αφήσει αδιάφορους. Ο Καραϊσκάκης αποτελεί μια (αρχε)τυπική περίπτωση αγωνιστή που αποκτά εθνική συνείδηση μεσούσης της Ελληνικής Επανάστασης, ώστε εμείς σήμερα να τη θεωρούμε αυτονόητο κεκτημένο. Οι Ουκρανοί μάχονται τώρα (και) γι’ αυτό. Αυτό που μας σοκάρει όμως είναι πόσο λίγο έχει μεταβληθεί η καθημερινότητα του πολέμου μεταξύ 19ου και 21ου αιώνα... Νομίζω είναι αδύνατον να διαβάσει κανείς τους στίχους του Σολωμού επάνω στα 60 καθρεφτένια μνήματα και να αποφύγει τον συσχετισμό. Εν τέλει να σκεφτεί πώς θα ενεργούσε ο ίδιος αν η ιστορική συγκυρία τον έβρισκε εγκλωβισμένο σ’ εκείνη την κρίσιμη περίοδο. Πέρυσι που σχεδιάστηκε η εγκατάσταση, αυτό δεν ήταν παρά μια επιμελητική σκέψη, εκ του ασφαλούς. Τώρα όμως;»...