Πόση «αποκλειστικότητα» σηκώνει μια συγγραφική πένα;

Καταχωρισμένη στη «σύγχρονη κουίρ λογοτεχνία» (αν έχουν σημασία τέτοιες κατατάξεις στον χώρο του πνεύματος και της ανάγνωσης) η Αμερικανίδα συγγραφέας Κάρμεν Μαρία Ματσάδο, η οποία, ήδη από το ντεμπούτο της το 2014 με το «The Husband Stitch», πολλώ δε μάλλον με το επόμενο βιβλίο της, τη συλλογή διηγημάτων «Το σώμα της και άλλες εκδηλώσεις» (2017) που έφτασε στη βραχεία λίστα για το National Book Award, είχε προκαλέσει μια... μικρή φρενίτιδα στον χώρο της κριτικής και μια ανάλογη στον βιβλιοφιλικό χώρο διεθνών φεστιβάλ και βραβείων, ήταν μία από τις επιφανείς προσκεκλημένες του πρόσφατου 3ου WOW (Women of the World) Festival: όπως είχαμε γράψει στην «Εφ.Συν.», το σπουδαιότερο, μεγαλύτερο, παρεμβατικό, συμπεριληπτικό φεστιβάλ στον κόσμο για γυναίκες, θηλυκότητες και non-binary άτομα επέστρεψε για τρίτη χρονιά στην Αθήνα από τις 4 έως τις 7 Απριλίου στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), σε συνεργασία με το WOW Foundation και το British Council. Και στο πλαίσιο αυτό η 39χρονη Ματσάδο είχε, την περασμένη Δευτέρα, στο ΚΠΙΣΝ, μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, περιεκτική συζήτηση με την Ελληνίδα μεταφράστρια Εφη Γιαννοπούλου, για όσους είχαν αγοράσει εισιτήριο για τις εκδηλώσεις.

Στην Ελλάδα η Ματσάδο έγινε ευρύτερα γνωστή από τις ελληνικές μεταφράσεις των βιβλίων της «Το σώμα της και άλλες εκδηλώσεις» και «Στο σπίτι των ονείρων» που και τα δύο κυκλοφόρησαν από τους «Αντίποδες», με γρήγορα εκδοτικά αντανακλαστικά, το 2022 και το 2024 αντίστοιχα, το πρώτο σε μετάφραση που πραγματοποιήθηκε με τη σύμπραξη πέντε μεταφραστριών, οι οποίες υπογράφουν από κοινού ως Translatress, και το δεύτερο από τους Μαρία Αγγελίδου και Αγγελο Αγγελίδη. Τα δύο αυτά βιβλία της Ματσάδο μάλιστα μαζί με άλλα προσκεκλημένων του WOW ήταν διαθέσιμα προς αγορά στο ΚΠΙΣΝ, σε χώρο που, λόγω του φεστιβάλ, είχε παραχωρηθεί ύστερα από συμφωνία αποκλειστικής συνεργασίας στο βιβλιοπωλείο Free Thinking Zone.

Από την άλλη, τι πιο φυσιολογικό ο εκδοτικός οίκος που εκπροσωπεί μέχρι στιγμής τη Ματσάδο στα ελληνικά να θελήσει, στο περιθώριο της επίσκεψής της στη χώρα μας, να διοργανώσει μια συνάντηση με όσους αναγνώστες της θα ήθελαν να τους υπογράψει τα αντίτυπά τους και να ανταλλάξουν μαζί της δύο κουβέντες.

Και πράγματι μια τέτοια εκδήλωση που δεν θα περιλάμβανε επίσημη ομιλία της Ματσάδο αλλά μόνο υπογραφή των βιβλίων της είχε διοργανωθεί για χθες στο ΣΚΡΙΠ, το βιβλιοπωλείο που διατηρούν οι «Αντίποδες» από κοινού με τις εκδόσεις «Αγρα» στην Αγορά της Κυψέλης. Πλην όμως αυτό δεν κατέστη δυνατό. Και τους λόγους εξήγησαν σαφέστατα οι εκδόσεις με ένα ποστ στη σελίδα τους στο facebook:

«Η προγραμματισμένη για σήμερα υπογραφή βιβλίων από την Κάρμεν Μαρία Ματσάδο στο ΣΚΡΙΠ ακυρώνεται, κατόπιν επικοινωνίας με το WOW Festival, οι υπεύθυνοι του οποίου μας ενημέρωσαν ότι η συγγραφέας έχει υπογράψει συμβόλαιο αποκλειστικότητας με το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος και το φεστιβάλ, και επομένως δεν δικαιούται να παραστεί σε άλλη δημόσια εκδήλωση. Μας θλίβει το γεγονός ότι ένα φεστιβάλ με διακηρυγμένο στόχο τη συμπερίληψη, με αδρή κρατική χρηματοδότηση, το οποίο οργανώνεται από έναν δημόσιο θεσμό, προκρίνει τη λογική του εισιτηρίου και βλέπει ως ανταγωνιστική μια υπογραφή βιβλίων σε ένα βιβλιοπωλείο, δηλαδή στον φυσικό χώρο του βιβλίου. Μας θλίβει το γεγονός ότι, παρ' όλο που πολλοί συγγραφείς των εκδόσεών μας συμμετείχαν στο φεστιβάλ, δεν υπήρξε καμία διάθεση επικοινωνίας μαζί μας ή με τους μεταφραστές των βιβλίων. Κυρίως όμως μας θλίβει η ιδιοκτησιακή λογική επί έργων και προσώπων και η συστηματική προσπάθεια ιδιωτικοποίησης της κουλτούρας».

Φεστιβάλ

Εκ των εκδόσεων ο Κώστας Σπαθαράκης δεν θέλησε να κάνει κανένα επιπλέον σχόλιο σε επικοινωνία μας μαζί του. Σχόλια έκαναν όμως πολλοί αναγνώστες, συγγραφείς και εκδότες, θεωρώντας στη συντριπτική τους πλειονότητα ότι αυτή η «αποκλειστικότητα» που απαίτησαν το φεστιβάλ και το (διαχειριζόμενο και διοικούμενο από το ελληνικό Δημόσιο, να θυμίσουμε) Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος συνιστούσε αδικία απέναντι στον εκδοτικό οίκο που εντόπισε, μετέφρασε κι εκπροσωπεί τη Ματσάδο στα ελληνικά, αν όχι κι ένα είδος αθέμιτου ανταγωνισμού ενός «Γολιάθ» (που είναι εκ των πραγμάτων ένα τέτοιο Ιδρυμα με εξασφαλισμένα χρηματοδοτικά μέσα) κι ενός «Δαβίδ» (ενός εκδοτικού οίκου που παλεύει με τις δυνάμεις του να διατηρήσει την άποψη και την καλαισθησία του καταλόγου και των βιβλίων του και την επικοινωνία με τους αναγνώστες).

Αλλοι θεώρησαν ότι αυτό είναι μια σαφής ένδειξη της ροπής αντιμετώπισης του βιβλίου και του πνεύματος ως «εμπορικού είδους» το οποίο αναγκάζεται πλέον να λειτουργεί βάσει των νόμων της αγοράς. Και άλλοι επισήμαναν πως όπως και να έχει μια τέτοια πρακτική αγνόησε εντελώς έναν σημαντικό κόμβο στην πολιτιστική διαμεσολάβηση ενός βιβλίου με το αναγνωστικό του κοινό, αυτόν δηλαδή που εκπροσωπούν οι μεταφραστές και οι εκδότες.

Στην τεράστια κουβέντα που άνοιξε, χαρακτηριστικά ήταν τα σχόλια που έκαναν π.χ.:

● Ο Κώστας Παπαδόπουλος των εκδόσεων «Ποταμός»: «Θεωρώ αυτονόητο πως οι εκδόσεις “Αντίποδες” έπρεπε να είχαν τον πρώτο λόγο στο πρόγραμμα της προσκεκλημένης Κάρμεν Ματσάδο: την επέλεξαν και χρηματοδότησαν τα βιβλία της στα ελληνικά. Ούτε θα απαιτούνταν μια διασταλτική ερμηνεία του habeas corpus για να παρευρεθεί η συγγραφέας στο βιβλιοπωλείο τους (…) Ο Στρατής Μπουρνάζος περιγράφει στο βιβλίο του, πάλι στις εκδόσεις “Αντίποδες”, την αποτυχία της CIA να επηρεάσει καθοριστικά την πολιτιστική ζωή στη χώρα μας την περίοδο του ψυχρού πολέμου. Σήμερα, αρκεί μια παράγραφος με μερικές λέξεις-κλειδιά για να ερμηνευτεί μια bon pour l’ Οrient δράση σε φεστιβάλ που αξίζει την προσοχή μας».

● Ο Νίκος Γκιώνης των εκδόσεων «Πόλις»: «Οι “Αντίποδες” έχουν δίκιο. Και η αλαζονεία του “Νιάρχος” αντανακλά πλήρως την κυρίαρχη πλέον (ίσως), απολύτως μειοψηφούσα κάποτε, άποψη ότι το βιβλίο είναι εμπόρευμα σαν όλα τα άλλα».

● Στο ίδιο ποστ του Ν. Γκιώνη διαφορετική άποψη εξέφρασε η Αρετή Γεωργιλή του βιβλιοπωλείου Free Thinking Zone: «Δεν θα συμφωνήσουμε εδώ, κ. Γκιώνη. Για πολλούς λόγους. Ας απαριθμήσω κάποιους: α) όσες φορές έχω επιχειρήσει ως βιβλιοπωλείο τη διοργάνωση εκδήλωσης ή υπογραφής βιβλίων από κάποιον/α ξένο/η συγγραφέα πάντα παίρνω απορριπτική απάντηση από εκδότες ή χώρους με ανάλογες δικαιολογίες, β) το ΚΠΙΣΝ κάλεσε και πλήρωσε όλα τα έξοδα της συγκεκριμένης συγγραφέως η οποία είχε ένα πολύ αυστηρό πρόγραμμα, γ) στον χώρο υπήρχε αποκλειστική συνεργασία με βιβλιοπωλείο, το δικό μου, το Free Thinking Zone, στο οποίο μπορούσε οποιοσδήποτε να πάρει υπογραφή από τους ξένους και Ελληνες συγγραφείς και μεταφραστές χωρίς να χρειάζεται οποιοδήποτε εισιτήριο. Επιπλέον θα ήταν άκομψο τουλάχιστον, εφόσον είχαμε αυτή τη συνεργασία και εμείς είχαμε προμηθευτεί έναν τόνο βιβλίων και από τους “Αντίποδες” και από άλλους εκδότες, να απευθυνθούν αλλού. Και τέλος, όλοι και όλες, συγγραφείς, μεταφραστές, μεταφράστριες, επιμελήτριες που επίσης δεν ανήκουν παρά μόνο στους εαυτούς και στις εαυτές τους και μπορούν να κυκλοφορούν και χωρίς τους εκδότες τους, όπως κάνουν και σε άλλες περιστάσεις, εκπροσωπούνταν βιβλιογραφικά σχεδόν στο 100% (…)».

● Τη δική της θέση εξέφρασε η ποιήτρια Δανάη Σιώζιου: «Λυπάμαι πολύ για την κατάσταση του πολιτισμού στη χώρα μας. Δεν συνηθίζω να σχολιάζω το κάθε πρόβλημα που αντιμετωπίζω -σχεδόν σε κάθε βήμα μου- ως ποιήτρια, συγγραφέας, μεταφράστρια κ.λπ., γιατί δεν είναι αυτή η δουλειά μου. Ωστόσο, εν προκειμένω, η ασύγγνωστη στάση του ΚΠΙΣΝ δεν μου αφήνει καμία άλλη επιλογή. Ευχαριστώ τις εκδόσεις “Αντίποδες” που μας προστάτεψαν και εξάντλησαν κάθε περιθώριο ευγένειας και προσπάθειας επικοινωνίας με το ΚΠΙΣΝ. Ημουν καλεσμένη στο πρόγραμμα του φετινού WOW και τέτοιες πρακτικές ακυρώνουν στην πράξη το μήνυμα του φεστιβάλ».

Ερωτήματα

Το θέμα πήρε χθες τις μεγάλες διαστάσεις ενός έντονου διαλόγου που δεν αρχίζει και τελειώνει με το περιστατικό που αφορούσε τη Ματσάδο, αλλά θέτει επί τάπητος πολλά ακόμα ερωτήματα: εάν μπορεί οποιοσδήποτε διοργανωτής να εξαιρεί τον βασικό κρίκο μιας λογοτεχνικής αλυσίδας, αν μπορούν να υφίστανται στο πνεύμα ενός συγγραφέα οποιουδήποτε είδους «αποκλειστικότητες» ή περιορισμοί και απαγορεύσεις, αν μπαίνουμε κι εμείς σε μια εποχή όπου το βιβλίο θα αντιμετωπίζεται με όρους αγοράς και (στην αντιστροφή αυτού που έγραψε η κ. Γεωργιλή) εάν «όλοι και όλες, συγγραφείς, μεταφραστές, μεταφράστριες, επιμελήτριες, δεν ανήκουν παρά μόνο στους εαυτούς και στις εαυτές τους», γιατί να μην μπορούν να κάνουν ό,τι επιλέγουν και να οφείλουν να κάνουν ό,τι θέλει ο εκάστοτε διοργανωτής-χρηματοδότης;