Ο σπουδαίος φωτογράφος μιας Ελλάδας που δεν υπάρχει πια

Διάσημος φωτογράφος, με διεθνή αναγνώριση, μέλος αλλά και μέτοχος του πρακτορείου Magnum από το 1963, συνεργάτης μεταξύ άλλων των διάσημων περιοδικών «Life», «Look» και «Εsquire», αλλά και εκείνος που το 1953, μόλις στα 19 του χρόνια, είχε προσληφθεί ως ο επίσημος φωτογράφος της Συμφωνικής Ορχήστρας της Βοστόνης. Δεν είναι όμως αυτά που ανακαλούμε πρώτα στην είδηση του θανάτου του Ελληνοαμερικανού δημιουργού Κωνσταντίνου Μάνου την περασμένη Παρασκευή, στα 90 του χρόνια, ύστερα από μακρά μάχη με το Αλτσχάιμερ. Είναι αναμφισβήτητα το περίφημο και πλέον κλασικό «A Greek Portfolio», τη συλλογή που εξέδωσε καταρχάς το 1972 με ασπρόμαυρα στιγμιότυπα από περιοχές της αγροτικής Ελλάδας των αρχών του ‘60. Γι’ αυτή τη δουλειά ο, γεννημένος το 1934 στη Νότια Καρολίνα από Ελληνες γονείς, Κωνσταντίνος Μάνος είχε μείνει στην Ελλάδα για τρία χρόνια «ως ένας φιλικός παρατηρητής», όπως έλεγε ο ίδιος, «δίχως βιασύνη και συγκεκριμένο σχέδιο» ταξιδεύοντας σε κάθε σημείο της υπαίθρου της.

«Με τις μαγικές του εικόνες ο Μάνος μάς καλεί συνοδοιπόρους στα απομακρυσμένα χωριά και νησιά της Ελλάδας του ’60 όπου άνθρωποι φτωχοί και αγέρωχοι, μέσα σ’ ένα σκηνικό αγροτικής απλότητας και γαλήνης, δίνουν με αξιοπρέπεια τον αγώνα τους για επιβίωση προσηλωμένοι σ’ έναν τρόπο ζωής απαράλλακτο για αιώνες. Στις φωτογραφίες του αποκρυσταλλώνονται εφήμερες καθημερινές στιγμές, με λιτό και αυστηρό ύφος, αλλά και με τρυφερότητα, χωρίς ρητορικά σχήματα» ανέφερε χαρακτηριστικά το Μουσείο Μπενάκη όταν το 1999 οργάνωσε μεγάλη έκθεση με αφορμή την κυκλοφορία της αναθεωρημένης έκδοσης του «A Greek Portfolio». «Οι άνθρωποι που συνάντησα ήταν πολύ φτωχοί και εγώ δούλεψα σε χωριά που δεν είχαν καθόλου ρεύμα. Ο κανόνας ήταν ότι έψαχνα να βρω τον πιο υποτυπώδη τρόπο ζωής. Δεν υπήρχαν ψυγεία, τηλεοράσεις, ούτε καν ραδιόφωνα. Ηταν φτωχοί, αλλά υπήρχε αρκετό φαγητό, είχαν στέγη και ρούχα και ήταν περήφανοι. Δεν ήταν καταπιεσμένοι. Είχαν τη ζωή τους, ήταν πολύ ανεξάρτητοι και παρήγαγαν όλα αυτά που χρειάζονταν. Ηταν πολύ φιλόξενοι. Στην Αμερική δούλεψα επίσης πολύ με φτωχούς ανθρώπους. Ακόμα και στο American Color πήγα σε μέρη που θα πήγαινε η εργατική τάξη, οι καθημερινοί άνθρωποι. Δεν πήγα ποτέ σε μέρη που πήγαιναν οι πλούσιοι. Εψαχνα την πρώτη ύλη, ακατέργαστο υλικό για να φτιάξω μια εικόνα made in America, αλλά δεν προσπαθούσα να κάνω ένα ντοκιμαντέρ για την Αμερική. Χρησιμοποιούσα αυτά τα μέρη, το χρώμα, τη στιγμή και το φως για να φτιάξω μια πιο σουρεαλιστική εικόνα, πιο περίπλοκη. Υπάρχουν δύο είδη φωτογραφιών: Εκείνες που τις κοιτάς και δεν τις ξανακοιτάς, όπως με τις περισσότερες φωτογραφίες στις εφημερίδες, είναι η φύση τους. Είναι εφήμερες. Οι φωτογραφίες όμως που μπορείς να τις κρεμάσεις στον τοίχο ή που μπορούν να χαραχτούν στη μνήμη σου επειδή είναι πιο περίπλοκες και γεννούν ερωτήματα δεν είναι τόσο πολλές» αφηγούνταν ο ίδιος σε μια συνέντευξή του στην Κατερίνα Παρρή (στο elculture.gr τον Μάιο του 2013).

Οι γονείς του Κωνσταντίνου Μάνου, Δημήτρης και Αφροδίτη, κατάγονταν από το νησί Αφησιά στη Θάλασσα του Μαρμαρά στην Τουρκία. Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία κατά την ανταλλαγή πληθυσμών του 1922–23 και κατέφυγαν στην Ελλάδα. Αργότερα μετανάστευσαν στην Κολούμπια της Νότιας Καρολίνας και τελικά άνοιξαν ένα καφέ (το Washington Street Cafe), το οποίο τις εποχές του φυλετικού διαχωρισμού εξυπηρετούσε μόνο Αφροαμερικανούς πελάτες.

Αυτές ήταν οι πρώτες επιρροές του, διότι δεν είναι τυχαίο βέβαια ότι από τα σημαντικά του έργα θεωρούνται οι φωτογραφίες από το Daufuskie Island, νησί ανοιχτά των ακτών της Νότιας Καρολίνας όπου ζούσε μια κοινότητα Αφροαμερικανών που είχαν διατηρήσει πολλά από τα στοιχεία της γλώσσας και της παράδοσης της Δυτικής Αφρικής απ’ όπου τους είχαν φέρει ως σκλάβους.

Η φωτογραφική καριέρα του Κωνσταντίνου Μάνου είχε ξεκινήσει στα 13 του στη φωτογραφική λέσχη του σχολείου του. Απόλυτα αφοσιωμένος έγινε μέσα σε λίγα χρόνια επαγγελματίας φωτογράφος. Το διάστημα που εργάστηκε για τη Συμφωνική της Βοστόνης, σπούδαζε παράλληλα Αγγλική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καρολίνας από το οποίο αποφοίτησε το 1955. Στο Πανεπιστήμιο ανακάλυψε τον Henri Cartier-Bresson και το έργο του και απέκτησε αμέσως την πρώτη του Leica με την οποία πραγματοποίησε τις πρώτες του λήψεις στο Daufuskie Island. Μετά τη στρατιωτική του θητεία στις ΗΠΑ, εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη, όπου εργάστηκε για τα μεγάλα περιοδικά της εποχής. Το 1961 εξέδωσε τη συλλογή «Portrait of a Symphony» με φωτογραφίες από την εποχή που ήταν στη Συμφωνική της Βοστόνης. Την τριετία 1961-1964 περιηγήθηκε και φωτογράφισε τη γη των γονιών του, ολοκληρώνοντας μια δουλειά που αποδείχτηκε σημείο αναφοράς στην καριέρα του και βραβεύτηκε, μεταξύ άλλων, στην Εκθεση Βιβλίου της Λιψίας. Το 1963 ο Μάνος εντάχθηκε στο πρακτορείο Magnum και δύο χρόνια αργότερα έγινε πλήρες μέλος του.

Επιστρέφοντας στις ΗΠΑ εγκαταστάθηκε στη Βοστόνη και συνεργάστηκε με τις εκδόσεις Time-Life, συμβάλλοντας μάλιστα στην εικονογράφηση του βιβλίου τους για την Αθήνα. Το 1974 εργάστηκε ως κύριος φωτογράφος τού Where’s Boston?, μιας παραγωγής πολυμέσων με θέμα τη ζωή της πόλης 200 χρόνια μετά την αμερικανική ανεξαρτησία. Με το πρόγραμμα αυτό συνδέθηκε τόσο η έκδοση του βιβλίου του «Bostonians» όσο και μια υπαίθρια έκθεση με 152 ασπρόμαυρες φωτογραφίες στις οποίες αποτυπώνεται η ποικιλομορφία των κατοίκων της πόλης.

Το 1982 άρχισε να πειραματίζεται με την έγχρωμη φωτογραφία ξεκινώντας ουσιαστικά να δουλεύει πάνω σε ό,τι θα γινόταν ακόμα μία περίφημη συλλογή, το «American Color», που θα κυκλοφορούσε στον τόμο του 1995.

Το 2003 του απονεμήθηκε το μετάλλιο αριστείας της Leica για το σύνολο του έργου του, ενώ το 2022 ήταν ένας από τους 12 Ελληνοαμερικανούς που τιμήθηκε με το παράσημο του Τάγματος του Φοίνικα της Ελληνικής Δημοκρατίας Εργα του βρίσκονται στις μόνιμες συλλογές του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη, του Μουσείου Καλών Τεχνών στη Βοστόνη, του Μουσείου Καλών Τεχνών στο Χιούστον, της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο Παρίσι, του Ινστιτούτου Τέχνης του Σικάγου, του George Eastman House στο Ρότσεστερ και του High Museum of Art στην Ατλάντα.