Δύο επέτειοι, μία έκθεση, ένα αίτημα διαρκείας

Μεσημέρι Δευτέρας στην είσοδο του Κέντρου Τεχνών του Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ) στο Πάρκο Ελευθερίας, ο επισκέπτης εισέρχεται κατευθείαν σ’ έναν ιστορικό «κύκλο»: Αριστερά δεσπόζει μία μεγάλη φωτογραφία από το λαϊκό κύμα που ξεχύθηκε στους δρόμους γιορτάζοντας την ημέρα (12 Οκτωβρίου 1944) Απελευθέρωσης της Αθήνας. Δεξιά μία εξίσου μεγάλη φωτογραφία εκπροσωπεί την αντίστοιχη γιορτή όταν έπεσε η χούντα, την ημέρα δηλαδή (24 Ιουλίου 1974) της Αποκατάστασης της Δημοκρατίας. Και στα δύο στιγμιότυπα ο φακός έχει συλλάβει νέους ανθρώπους να πανηγυρίζουν, με το ίδιο αστραποβόλο βλέμμα ελπίδας, ανακούφισης και χαράς. Θα μπορούσαν να ανήκουν στην ίδια γενιά, να μην είναι οι μεν γονείς των δε και οι δε γονείς του επισκέπτη.

Αλλωστε ο χρόνος δεν είναι γραμμικός, πολλώ δε μάλλον η διαδικασία εκδημοκρατισμού, όπως επεσήμανε ο δήμαρχος Αθηναίων Χάρης Δούκας, που θύμισε ότι και σήμερα ακόμα, με την άνοδο της Ακροδεξιάς, το αίτημα παραμένει. «Θέλουμε», πρόσθεσε, «συστήνοντας» τον στόχο αυτής της έκθεσης, «η Αθήνα να γιορτάσει, να θυμηθεί, να μάθει, να στοχαστεί, να κοιτάξει την ιστορία της και κυρίως να συλλογιστεί το αύριο. Η υπεράσπιση της Δημοκρατίας μας είναι υπόθεση όλων. Νομίζω αυτό χρειάζεται να κρατήσουμε από τη φετινή επέτειο: την ανάγκη μιας συλλογικής στράτευσης για τη διαφύλαξη των κεκτημένων της».

Αυτά ήταν όσα επεσήμανε ο κ. Δούκας χθες στη δημοσιογραφική παρουσίαση και ξενάγηση εν όψει των απογευματινών εγκαινίων της μεγάλης έκθεσης «1974 & 1944: Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της». Οσο για τον επισκέπτη, λόγω αυτής ακριβώς της «εισαγωγής» στην έκθεση, συλλαμβάνει άμεσα το ιστορικό και πολιτικό της νόημα: δύο ιστορικές περίοδοι, δύο κομβικές ημερομηνίες στέκονται αντιστικτικά αλλά για να συνομιλήσουν περί πολιτικής ελευθερίας και εκδημοκρατισμού, στο ίδιο αστικό «σκηνικό». Αλλωστε κι ο επισκέπτης την ώρα που συλλαμβάνει τις δύο ιστορικές περιόδους λειτουργεί ως ένας τρίτος πόλος. Είναι ο παρατηρητής και ο ενεργός πολίτης στο μέσον, στο κενό του ιστορικού παρόντος. Το τι θα περιλαμβάνει αυτή η τρίτη νοερή «φωτογραφία» που ολοκληρώνει τον κύκλο είναι και στο δικό του χέρι.

Βασισμένη σε αυτή την έξυπνη, ιστορικά πρωτότυπη και τολμηρή αντίστιξη, λοιπόν, η έκθεση σχεδιάστηκε και υλοποιείται από την Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων σε συνεργασία με τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αθηναίων. Με αφορμή τις δύο επετείους-ορόσημα, τα 80 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας από τη ναζιστική κατοχή το 1944 και τα 50 χρόνια από τη Μεταπολίτευση το 1974 και συγκεντρώνοντας 500 τεκμήρια (σπάνιες φωτογραφίες, οπτικοακουστικό υλικό, έγγραφα, εφημερίδες, αφίσες, έργα τέχνης, προκηρύξεις, προσωπικά αντικείμενα και πλούσιο αρχειακό υλικό προερχόμενο από συλλογές μουσείων, φορέων και ιδιωτών) αποτελεί την «καρδιά» των επετειακών εκδηλώσεων του Δήμου Αθηναίων· εκδηλώσεων που θα πραγματοποιηθούν τους επόμενους μήνες και μέχρι τον Νοέμβριο στο κέντρο και στις γειτονιές της Αθήνας. Οσο για το τι συνδέει τις δύο επετείους, μία απάντηση είναι ο νοητός άξονας που συνδέει το Κέντρο Τεχνών με το απέναντι κτίριο του Συνδέσμου Φυλακισθέντων & Εξορισθέντων Αντιστασιακών (πρώην ΕΑΤ-ΕΣΑ): οι διωγμοί, τα μαρτύρια και τα βάσανα, ο αγώνας για την ελευθερία, η αγωνία για τη Δημοκρατία. Κι άλλα που κοιτούν στο μέλλον. Διότι όπως επεσήμανε ο πρόεδρος της Τεχνόπολης Κωστής Παπαϊωάννου, «θελήσαμε να θυμηθούμε εκείνες τις μέρες γιορτής του Οκτώβρη του ’44, που ο κόσμος ξεχύθηκε στους δρόμους παρ’ όλο που ερχόταν η καταιγίδα του Εμφυλίου. Μαζί θυμόμαστε το πανηγύρι του Ιουλίου του ’74, παρ’ όλο που η χαρά σκιαζόταν από το δράμα της Κύπρου. Ο λαός και στις δύο περιπτώσεις γιόρταζε την ήττα του φασισμού. Ο συνδυασμός των δύο επετείων, το δίπτυχο εθνική ανεξαρτησία και πολιτική ελευθερία, είναι πολύτιμη ιστορική παρακαταθήκη, σε στιγμές που κερδίζουν έδαφος οι ανελεύθερες ιδέες, οι αντιδραστικές πολιτικές δυνάμεις».

Αντίστοιχα και ο καθηγητής της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Καποδιστριακού και πρόεδρος των ΑΣΚΙ Βαγγέλης Καραμανωλάκης, που έκανε και τη χθεσινή ξενάγηση, τόνισε πως η έκθεση, αυτή που αναδεικνύει τις επετείους, τη λαϊκή χαρά και την αίσθηση πανηγυριού στους δρόμους της πόλης, ξεκινάει και στις δύο περιπτώσεις «από ένα πένθος: της Κατοχής και της χούντας». Αλλά και «αυτή η χαρά είναι γεμάτη βάρη: καραδοκεί Εμφύλιος στη μία περίπτωση και η Κυπριακή τραγωδία στην άλλη».

Αυτή καθαυτή η έκθεση πάντως, παρά την ιστορική της βαρύτητα και τεκμηρίωση, δεν είναι καθόλου βαριά καθώς αξιοποιεί μια σύγχρονη εκθεσιακή λογική με έντονα χρώματα, αρκετές «προσομοιώσεις» (όπως π.χ. συνθήματα γραμμένα στους τοίχους) και πολλές λεπτομερείς επεξηγήσεις. Και επιπλέον:

α. Επιστρατεύει και τα οπτικοακουστικά μέσα προσφέροντας π.χ. τη δυνατότητα να ακούσει κάποιος το ηχογραφημένο ιστορικό μήνυμα της 23ης Σεπτεμβρίου του 1944, όταν ο εκφωνητής και μέλος του ΕΑΜ Νίκος Τσαλόγλου αντί για το σύνηθες καθημερινό ανακοινωθέν των Γερμανών κατακτητών εκφώνησε μήνυμα του ΕΑΜ. Ή τη δυνατότητα να δει τα δύο περίφημα ντοκιμαντέρ του Νίκου Καβουκίδη «Μαρτυρίες» (1975) και «Τα Τραγούδια της Φωτιάς» (1975). Ή να ακούσει απόσπασμα από τα περιβόητα διαγγέλματα του Παπαδόπουλου κ.ά.

β. Αιχμαλωτίζει το βλέμμα με μικρά απρόβλεπτα… «τρικάκια» όπως λ.χ. με τα, ενσωματωμένα στο πάτωμα, πραγματικά τρικάκια με τα συνθήματα των αντιστασιακών οργανώσεων στην Κατοχή, στο εκθεσιακό τμήμα της Απελευθέρωσης ή με τα αιωρούμενα από το ταβάνι αφισάκια με τα συνθήματα κατά της χούντας και τις σημαίες, στο εκθεσιακό τμήμα της Μεταπολίτευσης. Ή με τον τοίχο που παραδίδεται στα φωτογραφικά πορτρέτα των 25 νεκρών του Πολυτεχνείου, όπως τεκμηριώθηκαν από τη μεγάλη έρευνα του διευθυντή του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, και κρυμμένο κάτω από κάθε πορτρέτο το «ιστορικό» της θυσίας τους.

γ. Ακολουθεί μία σαφή, «καθαρή» αρχιτεκτονική δομή τοποθετώντας αντιστικτικά τις δύο περιόδους και αναπτύσσοντας τα εκθέματα πίσω από την κάθε γιγαντοφωτογραφία της εισόδου (αριστερά η Απελευθέρωση, δεξιά η Μεταπολίτευση), μοιρασμένα σε πολλές θεματολογικές υποενότητες που, όλες μαζί, εκπροσωπούν και την παραμικρή πτυχή του κεντρικού θεματολογικού τους άξονα, δικαιολογώντας μεταξύ άλλων και τον εκπαιδευτικό χαρακτήρα της έκθεσης. Να το επισημάνουμε κι αυτό: αυτή είναι μία εξαιρετικά αξιόλογη, σφαιρική, εύληπτη κι ευφάνταστη μέθοδος περιήγησης των μαθητών και των νεότερων (όσων δεν έζησαν τα ιστορικά γεγονότα) στην Ιστορία. Και μακάρι εφόσον η διοργάνωση διαρκεί έως τον Νοέμβριο να προγραμματίσουν σχολεία την επίσκεψή τους.

δ. Διαχειρίζεται με μέτρο μία εξαιρετικά φιλόδοξη θεματολογική επιδίωξη που θα μπορούσε να αποβεί συντριπτικά αυτοκαταστροφική και χαώδης ως προς το τελικό αποτέλεσμα. Καθώς επιλέχθηκε, όμως, η μέθοδος «πολλές θεματολογικές υποενότητες αλλά λίγα, σημαντικά τεκμήρια» για κάθε μία από αυτές, τελικά η θεματολογία κατορθώνει να προσεγγίζεται σφαιρικά: μεγάλα πολιτικά γεγονότα, κοινωνικές επιπτώσεις, αντίσταση, πολιτισμός, κάθαρση και ανοιχτές πληγές.

ε. Μέσα σε όλο αυτό το υλικό που είχε τον επιπλέον κίνδυνο να ψαύσει αυτές τις, ακόμα ανοιχτές πληγές, ειδικά αυτή την πολωμένη εποχή, η έκθεση επιχειρεί να κρατήσει μια ισορροπία σαν τον γνωστό στίχο του Γιάννη Ρίτσου «Και να αδελφέ μου που μάθαμε να κουβεντιάζουμε ήσυχα, ήσυχα κι απλά». Υπάρχουν όμως και αρκετά «αδιαπραγμάτευτα», όπως οι αναθηματικές στήλες σε κάθε πλευρά της διπλής έκθεσης. Στην πλευρά της Απελευθέρωσης μία τέτοια στήλη «ομνύει» σε «Αυτές που δεν πρόλαβαν...»: Ηλέκτρα Αποστόλου, Ιουλία Μπίμπα, Λέλα Καραγιάννη. Αντίστοιχα στην πλευρά της Μεταπολίτευσης συναντούμε «Αυτούς που δεν πρόλαβαν»: Κώστας Γεωργάκης, Μαρία-Ελενα Αντζελόνι, Γιώργος Τσικουρής, Παναγιώτης Ελής.

στ΄ Δεν καταφεύγει σε εύκολους και «ενθουσιώδεις» επιλόγους: Ο ιστορικός, ο δημοκρατικός και ο σύγχρονος διάλογος για το τι ακολούθησε και τις δύο κομβικές ημερομηνίες και πού οδήγησε μένουν ανοιχτοί. Παραμένει το ζητούμενο. Γι’ αυτό στο πλαίσιο της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν ομιλίες, συζητήσεις, προβολές, ξεναγήσεις ενηλίκων, ειδικές ξεναγήσεις από τους επιμελητές της έκθεσης, εκπαιδευτικά προγράμματα, καθώς και ένα ένθετο σύγχρονου χορού και χορευτικών performances. Το πρόγραμμα των παράλληλων δράσεων της έκθεσης θα ανακοινωθεί τον Σεπτέμβριο 2024.

Τέλος, ανεξάρτητα από τη γενική εντύπωση και την προσωπική «επίγευση», ας αναφερθούμε ενδεικτικά σε ελάχιστα μόνο από τα 500 πολύτιμα τεκμήρια, καθένα εκ των οποίων έχει βέβαια τη δική του αφήγηση. Ο επισκέπτης συναντά:

● Ενα πρωτότυπο αντίτυπο της «Νέα Εστίας», ανοιγμένο στη μέση, με τεράστιες κηλίδες αίματος: Δεκέμβριο του ’44 στο σπίτι του ο Ηλίας Ηλιού διαβάζει το τρέχον τεύχος του περιοδικού. Κάποιος χτυπά το κουδούνι του. Είναι ένας αιμόφυρτος ΕΛΑΣίτης που αναζητά μέρος να κρυφτεί και το αίμα του στάζει πάνω στις σελίδες...

● Το χαρτί υποβολής από τη «Μίνως Μάτσας & Υιός» στη λογοκρισία, Οκτώβριο του ’72, των στίχων του τραγουδιού των Μάνου Λοΐζου - Λευτέρη Παπαδόπουλου (που μάθαμε ως «Μη με ρωτάς» αλλά είχε αρχικό τίτλο «Νύχτα του ’42») με το αίτημα της ηχογράφησης και την απορριπτική απάντηση από το Τμήμα Ελέγχου Δημόσιων Θεαμάτων και Ακροαμάτων της Γ.Γ. Τύπου και Πληροφοριών διότι «εκ του νοήματος των στίχων ως επί παραδείγματι “Ρωτάνε γιατί πολεμήσανε” θίγονται αι εθνικαί παραδόσεις καθ’ ότι οι Ελληνες κατά τον Β’ Παγκόσμιον Πόλεμον επολέμησαν αμυνόμενοι κατά της επιθέσεως δύο αυτοκρατοριών υπέρ της ελευθερίας των και της τιμής των σπιτιών των»!

● Τη φωτογραφία της Παραμονής Πρωτοχρονιάς (1941) του εορταστικού δείπνου των Γερμανών αξιωματικών στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αργότερα μεθυσμένοι στρατιωτικοί έκαναν γυαλιά-καρφιά τραπέζια και καρέκλες και βγήκαν στους εξώστες όπου έσπασαν τις προτομές των πρυτάνεων και των αγωνιστών του ’21.

● Τη φωτογραφία ενός νέου κοριτσιού μπροστά σ’ ένα φωτισμένο παράθυρο. Το στιγμιότυπο θα ήταν μία δροσερή νεανική πόζα εάν το παράθυρο δεν είχε κάγκελα και η εικονιζόμενη δεν ήταν η φοιτήτρια Μ. Καλλέργη (από τους πρώτους φοιτητές που συνελήφθησαν από τη χούντα το 1967, βασανίστηκαν και φυλακίστηκαν για τον αντιδικτατορικό τους αγώνα), φωτογραφημένη το 1972 στο κελί της στις Γυναικείες Φυλακές Κορυδαλλού.

● Τον πρωτότυπο πίνακα «Η απελευθέρωση της Αθήνας» (1945) του Τάσσου που ακόμα τότε μπορούσε να ζωγραφίζει σφυροδρέπανα και σημαίες του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ πλάι στην αγγλική και την αμερικανική σημαία.

● Ενα από τα σκίτσα που έκανε ο αυτοεξόριστος στο Μόντρεαλ Δήμος Σκουλάκης το 1969, παρουσιάζοντας τη χούντα ενδεδυμένη με ναζιστική περιβολή να φορά τη μάσκα της Δημοκρατίας.

■ Με αφορμή τη διπλή επέτειο και ο ΟΠΑΝΔΑ σχεδιάζει, όπως είπε χθες η –παρούσα επίσης– πρόεδρος του Οργανισμού Ελένη Ζωντήρου σειρά δράσεων στις γειτονιές της Αθήνας συμπεριλαμβανομένων και ιστορικών περιπάτων σε εμβληματικά της σημεία. Το ίδιο και η Τεχνόπολη που, όπως προανήγγειλε ο Κωστής Παπαϊωάννου, σχεδιάζει μία μεγάλη συναυλία για το πολιτικό τραγούδι στις 15 Οκτωβρίου στον Λυκαβηττό, σειρά συναντήσεων-διαλόγου μεταξύ εφήβων και ανθρώπων που μετείχαν στην Αντίσταση, μία «διαδρομή μνήμης στο Γ’ Νεκροταφείο», ενώ παράλληλα τρέχει και ανοιχτός διαγωνισμός που απευθύνεται σε χορογράφους-χορευτές οι οποίοι θέλουν να υποβάλουν πρόταση για περφόρμανς εμπνευσμένη από τις επετείους.

♦ Πληροφορίες

Εκθεση «1974 & 1944: Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της»
23/7–28/10, Κέντρο Τεχνών, Πάρκο Ελευθερίας, Βασιλίσσης Σοφίας, Τ.Κ. 11521
Είσοδος ελεύθερη

Ωράριο λειτουργίας:
23/7 | 11.00-19.00
24/7-31/8 | Τετ. έως Κυρ. 11.00-19.00 (12-18/8 κλειστά)
1/9–28/10 | Δευτ. έως Κυρ. 10.30-18.30