Οι τελετουργίες στα Βαλκάνια ως αντίδοτο στην αμηχανία ταυτότητας

Tι είναι αυτό που μας ενώνει (χωρίς να μας χωρίζει και να μας πληγώνει...) με τα Βαλκάνια; Πολλές οι σωστές απαντήσεις, αν ρωτούσατε όμως τον Δημήτρη Τσουμπλέκα, τον γνωστό εικαστικό, θα σας έλεγε: οι τελετουργίες. Οχι με την έννοια που, «στο πρώτο άκουσμα, παραπέμπει σε κάτι γραφικό, παρελθοντικό, σκοτεινό ενίοτε... Θρησκευτικές συνδηλώσεις, τουριστικός εξωτισμός, ξεθυμασμένα τοπικά έθιμα...», αλλά με μια σύγχρονη οπτική που εκφράζεται στην έκθεση την οποία συνεπιμελείται με τον εικαστικό Γιώργο Πρίνο και έχει τίτλο «Then and Again. Τότε και ξανά. Επαναπροσδιορίζοντας την τελετουργία στα σύγχρονα Βαλκάνια».

Πρόκειται για μια ομαδική έκθεση που οργανώνει το Goethe-Institut, εγκαινιάζεται σήμερα στο ΜΙΕΤ–Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Παράρτημα Θεσσαλονίκης, και εξετάζει τα σύγχρονα τελετουργικά που συναντάμε σε κοινωνίες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Εννέα καλλιτέχνες και καλλιτέχνιδες από διαφορετικές χώρες με εννέα νέα έργα που βασίζονται στο μέσο της φωτογραφίας φωτίζουν τον ρόλο και τη σημασία που έχουν οι επαναλαμβανόμενες αυτές πρακτικές: ο Στρατής Βογιατζής μαζί με κρατουμένους του Σωφρονιστικού Καταστήματος Χίου, η Μαριέττα Μαυροκορδάτου, ο Martin Atanasov από τη Βουλγαρία, ο Ali Cem Doğan (Darağaç Collective) από την Τουρκία, ο Armin Graca από Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Teodora Ivkov από τη Σεβρία, ο Luka Pešun από Κροατία, ο Marius Ionut Scarlat από τη Ρουμανία, η Gerta Xhaferaj από την Αλβανία.

Ποια βαρύτητα μπορεί να έχουν όμως στη σύγχρονη κοινωνία αυτές οι επανερχόμενες πρακτικές που συνήθως έχουν τις ρίζες τους σε παραδόσεις; Υπάρχουν σήμερα τυπικές, επαναλαμβανόμενες ατομικές ή συλλογικές πράξεις στην περιοχή μας που να λειτουργούν ως «σύγχρονα τελετουργικά»; Μπορούν τα τελετουργικά να συμβάλουν ώστε η ολοένα πιο κατακερματισμένη κοινωνία να αποκτήσει προσανατολισμό και πνεύμα ενότητας; Να βοηθήσουν ώστε να δοθούν προσανατολισμός, ασφάλεια και η αίσθηση της κοινότητας σε μια κοινωνία που γνωρίζει έναν όλο και μεγαλύτερο κατακερματισμό;

Ισως το βασικό πρόβλημα με την έννοια της τελετουργίας «να είναι μια αντίστοιχη με τα “Βαλκάνια” ασάφεια προσδιορισμού, αυτή η αμηχανία ταυτότητας που ταλανίζει και τη Βαλκανική Χερσόνησο δηλαδή», παρατηρεί ο Δημήτρης Τσουμπλέκας στο επιμελητικό του κείμενο. «Η τελετουργία είναι μια έννοια που εύκολα ξεχειλώνει και μπορεί να συμπεριλάβει τις κηδείες, τις παρελάσεις, τις εκλογές, τη θεία λειτουργία, το κυριακάτικο ματς, τους παραδοσιακούς γάμους, την εμπειρία της κινηματογραφικής αίθουσας, την πόρτα στα κλαμπ, τον πρωινό καφέ... Ανεξαρτήτως ξεχειλώματος, όμως, πράγματι οι τελετουργίες αφορούν πρωτίστως τη σχέση μας με τον χρόνο. Προσπαθούν –σε ένα πρώτο βασικό επίπεδο– να δημιουργήσουν νόημα στον κύκλο της ζωής, να δώσουν ρυθμό, να γλυκάνουν τη ρουτίνα, να οριοθετήσουν εξουσίες φυσικά και να εδραιώσουν ιεραρχίες, αλλά και να δημιουργήσουν συνδέσεις».

Ωστόσο, «σε μια εποχή που η σχέση μας με τον χρόνο είναι κατεξοχήν διασαλευμένη, δεν είναι περίεργο οι τελετουργίες να περιορίζονται, να εξωθούνται σε μια περιοχή που έχει να κάνει περισσότερο με το θέαμα παρά με την καθημερινότητα. Καθώς ο προσωπικός χρόνος λεηλατείται –από τη δουλειά, από τα κοινωνικά δίκτυα– και οι σχέσεις φθίνουν, το συλλογικό υποχωρεί και το κοινοτικό μαραζώνει. Η μεγάλη εικόνα, δε, ενός πλανήτη που “χάνει” περιβαλλοντικά τις εποχές και πολιτιστικά τις διαφορές δεν βοηθάει».

Οι επιμελητές της έκθεσης συναντήθηκαν με τους νέους καλλιτέχνες και τις νέες καλλιτέχνιδες από τις περιοχές των Βαλκανίων στην αρχή διαδικτυακά και αργότερα από κοντά σε ένα σεμινάριο στα Τίρανα. «Και αυτό που είδαμε ήταν πως –ανεξάρτητα από τα στερεότυπα– μοιραζόμαστε μια κοινή γλώσσα, πολιτιστικές αναφορές, γεύσεις, κοινωνικά αντανακλαστικά και, κυρίως, μνήμες· μνήμες που αφορούν τον κοινωνικό χώρο και τις οικογενειακές σχέσεις, τη δυσπιστία απέναντι στον κρατικό μηχανισμό και την ανάμνηση της γειτονιάς και της κοινότητας. Το ρουσφέτι, το νταραβέρι, το φιλότιμο, ο μεζές, η γκρίνια, το μπαχτσίσι, το γλέντι, το χαράτσι είναι έννοιες κατανοητές γιατί προέρχονται από μια κοινή ιστορική μνήμη», σημειώνει ο Δημήτρης Τσουμπλέκας.

«Και αυτή η σύνδεση μεταφράστηκε, κάπως απρόσμενα, σε μια συνισταμένη που διατρέχει όλα τα έργα: τη σχέση, καταρχήν, των έργων με το βίωμα, την ανάμνηση, την προσωπική ιστορία.

Είτε μιλάνε για τους γκασταρμπάιτερ συγγενείς από τη Γερμανία είτε για τους μικροτεχνίτες της γειτονιάς, για τους μικροπαραβατικούς αδελφούς μας, τους μυστηριώδεις παππούδες μας, το κουβάρι των “σκοτεινών” κρατικών αξιωματούχων, τους σιωπηλούς πατεράδες μας, τα αμήχανα αγγίγματα, τη σιωπηλή καταπίεση, τα γηρατειά των αντικειμένων, τις πατέντες της ανάγκης, την επιθυμία της απόδρασης, την ασφάλεια του εγκλεισμού, τα σκονισμένα δρομάκια, τα κακόμοιρα –πότε άνυδρα και πότε λασπωμένα– τοπία και τα λουλούδια που ανθίζουν ερήμην μας, υπάρχει ένα κοινό νήμα. Απροσδιόριστο κάπως, air de famille μάλλον θα το ονόμαζαν οι Γάλλοι».

Και καταλήγει: «Ισως κάποιος να σκεφτεί πως όλα αυτά απηχούν ένα είδος κατήφειας, μια νοσταλγία για ένα παρελθόν που δεν υπήρξε πραγματικά, μικρές ή μεγάλες τελετουργίες σαν παρηγοριά για την περίφημη βαλκανική μελαγχολία (...) Αυτά τα έργα, όμως, δεν είναι νοσταλγικά και δεν μιλούν για τη δυστυχία. Μάλλον για ένα είδος ευτυχίας μιλάνε...».

ℹ️ ΜΙΕΤ–Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Παράρτημα Θεσσαλονίκης, Βίλα Καπαντζή, Βασιλίσσης Ολγας 108. Εγκαίνια: Πέμπτη 23 Μαΐου, 19.00. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι 6 Ιουλίου. Επίσκεψη: Δευτέρα–Τετάρτη, Παρασκευή 10.00–17.00. Πέμπτη 13.00–20.00. Σάββατο 12.00–18.00. Ομαδικές ξεναγήσεις κάθε Πέμπτη στις 18.00, με προκράτηση.