Η βαριά σκιά του «οριενταλισμού»

Ξεκίνησα σήμερα να γράψω δυο λόγια για το de facto δεύτερο μεγάλο διεθνές θέμα της χρονιάς που πέρασε, την ξαφνική εμφάνιση και προέλαση του Ισλαμικού Κράτους -μιας νέας ισχυρής σουνιτικής δύναμης που, αιφνιδιάζοντας τους πάντες, κατέκτησε μέσα σε λίγους μήνες μια τεράστια γεωγραφική περιοχή, επιβάλλοντας μια σκληρή, μεσαιωνική εκδοχή του ισλαμικού νόμου σε εκατομμύρια ανθρώπους από τη Συρία ώς το Ιράκ. Αλλά, ως συνήθως, οι σκέψεις μου με πήγαν αλλού.

Το Ισλαμικό Κράτος δεν είναι απλώς μια πολεμική δύναμη, ένας άτακτος αντάρτικος στρατός, χωρίς σχέδιο για την επόμενη μέρα: είναι ένα ολοκληρωμένο «πακέτο» κατάκτησης και διοίκησης, στηριγμένο στη μισαλλοδοξία και την παντελή έλλειψη ανοχής προς το «άλλο». Είναι δηλαδή από κάθε άποψη μια δύναμη σύγχρονης αντι-νεωτερικότητας, μια σκληρή, αναχρονιστική απάντηση στις νέες «ανθρωπιστικές» σταυροφορίες και τον όψιμο, βουτηγμένο στο πετρέλαιο, ψευτοπροοδευτικό, νεοαποικιακό «οριενταλισμό» της Δύσης. Την αντίληψη, δηλαδή, σύμφωνα και με το ομώνυμο σπουδαίο βιβλίο του Εντουάρντ Σαΐντ, που επικρατούσε μεταξύ των Δυτικών ιμπεριαλιστών στις αρχές του περασμένου αιώνα, πως η Μέση Ανατολή (αλλά και οι άλλες περιοχές-στόχοι αποικιοκρατικής επέκτασης ανά τον πλανήτη) δεν είναι παρά «άδειοι χώροι», κατοικημένοι από ανώριμους και αμόρφωτους ανθρώπους, που δεν μπορούν να ζήσουν παρά μόνο χάρη στην εκπολιτιστική «παρέμβαση» των πολιτισμένων της Εσπερίας.

Ποιος είναι, αλήθεια, ο πιο «βάρβαρος», ο φανατικός ισλαμιστής που κόβει με το γιαταγάνι το κεφάλι ενός «απίστου» ή ο Αμερικανός πιλότος που βομβαρδίζει από ύψος δέκα χιλιομέτρων ένα σπίτι γεμάτο γυναικόπαιδα, προκειμένου να σκοτώσει έναν φανατικό ισλαμιστή; Και ποιος είναι ο πιο «τρελός», ο πολέμαρχος που διατάζει την καταστροφή ενός χωριού «αιρετικών» σιιτών, χριστιανών ή γεζήδων, στο όνομα της τζιχάντ και του Προφήτη, ή ο βαρονέτος Μαρκ Σάικς, ο εμπνευστής της επάρατης αγγλο-γαλλικής συμφωνίας Σάικς-Πικό, που έκοψε με έναν χάρακα σε φέτες την Αραβία το μακρινό 1916, αγνοώντας θρησκείες, παραδόσεις, φυλετικές διαμάχες αιώνων και σπέρνοντας αμέτρητες νέες συρράξεις και έριδες;

Ο Σάικς, ο ευπατρίδης της αγγλικής υπαίθρου, ο «μαθητευόμενος μάγος», που στο πλαίσιο της «πρακτικής πολιτικής» -όπως έλεγε- τράβηξε μια μονοκοντυλιά στον χάρτη από το Κιρκούκ ώς την Ακρα: μπλε γραμμή για τα γαλλικά προτεκτοράτα, κόκκινη για τα εγγλέζικα... Ο Σάικς και οι όμοιοί του, που έδωσαν την αφορμή στον Οργουελ να γράψει το περίφημο ρητό «Αυτοκρατορία είναι το δικαίωμα να κλέβεις ατιμώρητα»: όπως είχε γράψει το 1942 ο συγγραφέας του «1984», σ’ ένα δοκίμιο για τον Κίπλινγκ, «Ολοι μας ζούμε ληστεύοντας Ασιάτες κούληδες. Οσοι από μας είναι “πεφωτισμένοι” υποστηρίζουμε πως αυτοί οι κούληδες πρέπει να ελευθερωθούν: όμως το βιωτικό μας επίπεδο, και άρα ο ίδιος ο “διαφωτισμός” μας, απαιτεί τη συνέχιση της ληστείας».

Το ΙΚ δεν έπεσε από τον ουρανό: είναι παιδί του Σάικς και του κάθε Σάικς, του κάθε «οριενταλιστή» που παίζει τρίλιζα με τις ζωές των άλλων. Το ΙΚ μπορεί να χρηματοδοτείται και να εξοπλίζεται από αλλότρια συμφέροντα, αραβικά και μη, αλλά παραμένει μια γηγενής απάντηση στη συνεχή εμπλοκή των μεγάλων δυνάμεων στη μεσανατολική «γειτονιά» του. Η ηγεσία και οι μαχητές του ΙΚ δεν παζαρεύουν, δεν συζητούν, δεν διαπραγματεύονται: ακόμη κι όταν χρησιμοποιούν όπλα και επικοινωνιακά εργαλεία του 21ου αιώνα, ο τρόπος σκέψης τους πηγάζει απευθείας από τον έβδομο, κι ακόμα παραπίσω. Από αυτή την άποψη, το «Χαλιφάτο» που ήδη απλώνεται στο ιστορικό λίκνο του πολιτισμού, στη Γόνιμη Ημισέληνο της Μεσοποταμίας, μοιάζει πολύ περισσότερο στους Ταλιμπάν του Αφγανιστάν, την Αλ Σαμπάπ της Σομαλίας και της Κένυας ή την Μπόκο Χαράμ της Νιγηρίας, παρά στα λιγότερο ή περισσότερο «κοσμικά» εθνικοαπελευθερωτικά αραβικά κινήματα των προηγούμενων δεκαετιών.