Μια εντελώς φυσιολογική αποτυχία

Μια εντελώς φυσιολογική αποτυχία

Του ΘΑΝΑΣΗ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Ερχεται κάποια στιγμή που λες ότι «ο αυτοκράτορας είναι γυμνός». Αμέσως εκδηλώνεται ένας αντίλογος που λέει ότι, περίπου, «ο αυτοκράτορας έχει τα κέφια του». Ομως, στη μία ή στην άλλη εκδοχή, υπάρχει μια κατάσταση που παραμένει προβληματική και που αν υποθέσουμε ότι απορρέει από κάποιο παραλογισμό, θα πρέπει να σκεφτούμε ότι αυτός ο παραλογισμός σπανίως έχει να κάνει με ατομική περίπτωση. Από την εποχή του Γκιστάβ Λε Μπον η κοινωνική επιστήμη έχει ξεκαθαρίσει ότι σε ανάλογες περιπτώσεις ο παραλογισμός είναι ενδημική και απολύτως κοινωνική κατάσταση στις ομάδες, στα πολιτικά κόμματα και, πιθανότατα, στα ιστορικά κύματα.

Το βέβαιο είναι ότι αν εμείς σήμερα αντιμετωπίζουμε με οίκτο τους πολύ παλαιούς ανθρώπους που πίστευαν ότι η θεραπεία κάποιας ασθένειας ήταν προαποφασισμένο καπρίτσιο μιας θεότητας, αύριο θα βρεθούν κάποιοι άλλοι που θα μας αντιμετωπίσουν ακριβώς με τον ίδιο οίκτο. Γιατί έχουμε συνηθίσει να αντιδρούμε με τον ίδιο περίπου τρόπο στα δεινά που μας βρίσκουν. Σαν να είμαστε πεπεισμένοι ότι οι ανθρωποθυσίες κατευνάζουν το κακό που χτυπάει την πόρτα μας, και που τα πιο επίσημα χείλη εύχονται -προσέξτε, εύχονται- να είναι το τελευταίο. Βεβαία αυτό που δεν γίνεται άμεσα αντιληπτό είναι ότι την ιστορία δεν τη φτιάχνουν τα ευχολόγια και οι προσευχές ή τα αισθήματα των ανθρώπων αλλά οι πράξεις τους. Και το τελευταίο διάστημα έχουμε πολλές τέτοιες περιπτώσεις πράξεων (ή παραλείψεων) στην Ελλάδα - αν σταθούμε μόνο στα πρόσφατα. Ξεκινώντας από τις υποκλοπές, τα Τέμπη, την Πύλο για να φτάσουμε στους διακινητές, στις επαναλαμβανόμενες γυναικοκτονίες, στους καταπατητές του δημόσιου χώρου, στα θύματα της ακρίβειας και στα επίσης επαναλαμβανόμενα θύματα της ναζιστικής βίας.

Αναρωτιόταν ο Καμί: «Τι θα λένε για εμάς οι ιστορικοί του μέλλοντος;». Και είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι «μια φράση θα ήταν αρκετή για τον σύγχρονο άνθρωπο: συνουσιαζόταν και διάβαζε εφημερίδες». Στο ίδιο μήκος κύματος είχε κινηθεί, πριν από τον Καμί, ο Αρθουρ Σοπενχάουερ: «Η πλειοψηφία είναι έτσι φτιαγμένη από τη φύση της ώστε να μην μπορεί να ασχοληθεί σοβαρά παρά μόνο με το φαγητό, το ποτό και τη συνουσία». Και όμως, παρότι λένε πολλά αυτοί οι αφορισμοί, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Σίγουρα υπάρχει έλλειψη κατανόησης που ωθεί κάποιους με μπόλικο «οπαδικό πνεύμα» να παίρνουν τοις μετρητοίς όχι μόνο την πραγματικότητα που οι ίδιοι κατασκευάζουν, τον ζόφο που προσποιούνται ότι βλέπουν και κατανοούν, αλλά να θεωρούν στο τέλος αυτονόητες και αναμενόμενες τις ρυθμιστικές αποτυχίες ή τα τετελεσμένα τραγικά φιάσκα. Ομως, το χειρότερο όλων, εκείνο που ωθεί τους υπόλοιπους να δίνουν βάση στις ανοησίες όσων εμπιστεύονται, είναι οι ανταμοιβές. Ούτε το σφάλμα ούτε η ανοησία μπορούν να κατανοηθούν χωρίς την πλήρη κατανόηση των ανταμοιβών. Και εδώ, το μοτίβο είναι σταθερό. Ανταμείβονται αυτοί που δεν χρειάζεται να ανταμειφθούν και τιμωρούνται εκείνοι που πρέπει να ανταμειφθούν.

Γιατί άραγε φτάνουμε στο σημείο να παραδεχόμαστε ότι αναζητούνται επειγόντως «τρελοί αλλά και καθαροί» για να ξηλωθεί αυτό το κακοφτιαγμένο πουλόβερ; Και γιατί αυτή η συνταγή δεν θα είναι μία ακόμη προδιαγεγραμμένη αποτυχία; Ή για να το πούμε αλλιώς, «οι αναγκαίοι τρελοί και καθαροί» θα ανασκεύαζαν την παλαιότερη παραδοχή του «απέραντου φρενοκομείου»; Δύσκολη η απάντηση. Αλλά τουλάχιστον θα ήταν περισσότερο χρήσιμο να σκεφτούμε ότι αυτές οι παραδοχές διατυπώνονται όταν οι κόμποι έχουν φτάσει στο χτένι. Οταν τα πράγματα δεν είναι αυτά που δείχνουν αλλά είναι τελείως διαφορετικά.

Η μη συμβατική σκέψη, αυτή που παρακίνησε το παιδάκι στο παραμύθι του Αντερσεν να φωνάξει «ο αυτοκράτορας είναι γυμνός», είναι η σκέψη που δεν συνδέεται με ανταμοιβές. Αλλά, σήμερα, είναι η σκέψη του «τρελού του χωριού». Αυτή η σκέψη είναι προ πολλού εξοβελισμένη. Δεν βρίσκεται στη συνάντηση του πρωθυπουργού με τη συμμετοχή των προέδρων των τεσσάρων ΠΑΕ στο μέγαρο Μαξίμου. Οι πρόεδροι των ΠΑΕ θέλουν τους στρατούς των οπαδών. Το ίδιο και τα κόμματα. Δεν νοείται κόμμα χωρίς οπαδούς. Τους θεωρούν χρήσιμους. Αλλά όλα αυτά είναι συνδεδεμένα με συστήματα ανταμοιβών. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, είναι γνωστό ότι πριμοδοτείται το «οπαδικό πνεύμα». Εδώ, η πρωθυπουργική αντίδραση και καθυστερημένη ήταν και προσπάθεια εξαγγελίας μέτρων που είχαν εξαγγελθεί από προηγούμενες κυβερνήσεις και που ο ίδιος είχε νομοθετήσει πριν από ενάμιση χρόνο – που, όμως, δεν εφαρμόστηκαν. Ομως, μιλάμε για ένα σύστημα που οδηγεί σε συλλογική αποτυχία. Και που, με κάθε τρόπο, θα πρέπει να τη θεωρήσουμε «φυσιολογική». Ως προς τούτο, είχε δίκιο ο Πεσόα όταν έγραφε: «Βαθιά στην ψυχή μου ξέρω ότι θα επιθυμούσα να βρίσκομαι εκεί που δεν είμαι, για να μπορώ να ευχηθώ να ήμουν κάπου αλλού…».