«Είναι ο Θεός Βραζιλιάνος;» Η επιστροφή του Λούλα

Οταν το 2010, λίγο πριν από το τέλος της προεδρικής του θητείας, η πετρελαϊκή εταιρεία της Βραζιλίας Petrobras ανακοίνωσε την ανακάλυψη μεγάλων κοιτασμάτων πετρελαίου έξω από τις ακτές της χώρας, o Λουίς Ιγκνάσιο Λούλα ντα Σίλβα, ή απλά Λούλα, είχε διατυπώσει τον αφορισμό του τίτλου χωρίς το ερωτηματικό: «Ιδού η απόδειξη πως ο Θεός είναι Βραζιλιάνος». Η δημοφιλία του, που λίγο πριν από τη λήξη της θητείας του είχε φτάσει το 80%, δεν άφηνε περιθώρια αμφιβολίας για την ορθότητα του αποφθέγματος.

Ο Λούλα, βετεράνος αριστερός, πρώην στιλβωτής υποδημάτων, πωλητής ξηρών καρπών και εργάτης εργοστασίου, διατέλεσε πρόεδρος του μεγαλύτερου έθνους της Λατινικής Αμερικής από το 2003 έως το 2010. Δεν καταξιώθηκε στη λαϊκή συνείδηση από ευφυολογήματα αλλά από μια κοινωνικο-οικονομική πολιτική που, αξιοποιώντας την εισροή σκληρού νομίσματος την οποία πρόσφερε η τεράστια αύξηση των λατινοαμερικανικών εξαγωγών προς την Κίνα -από $6,5 δισ. το 2002 σε $67,8 δισ. το 2010- αύξησε θεαματικά τις δημόσιες δαπάνες με έμφαση στα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας. Με το τέλος της προεδρικής του θητείας οι αυξήσεις του κατώτατου μισθού έφτασαν στο 50% πάνω από τον πληθωρισμό.

Δεν υπέκυψε όμως στις πιέσεις της λαϊκής του βάσης να ξοδέψει περισσότερα, τήρησε τις δεσμεύσεις που αναλάμβανε με τους ετήσιους προϋπολογισμούς και αποπλήρωνε τα δάνεια που λάμβανε από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο πριν από τη λήξη τους. Η εκλογική του βάση περιελάμβανε την εργατική τάξη αλλά και τραπεζίτες και βιομηχάνους, που είδαν τις αναδιανεμητικές του πολιτικές να αυξάνουν θεαματικά την πελατεία τους. H μεσαία τάξη της Βραζιλίας μεγεθύνθηκε κατά 30 εκατομμύρια και το χάσμα πλουσίων και φτωχών μειώθηκε έστω και οριακά. Ακόμη και οι ρυθμοί αποψίλωσης των δασών του Αμαζονίου μειώθηκαν θεαματικά, συνεπεία των αυστηρών μέτρων που ελήφθησαν.

Στη διεθνή σκηνή, το τέλος της θητείας του Λούλα συμπίπτει, λίγο-πολύ, με τη μείωση των κινεζικών επενδύσεων και την πτώση των διεθνών τιμών πρώτων υλών, με άμεση επίπτωση στους όρους εμπορίου του συνόλου των χωρών της Λατινικής Αμερικής. Σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 2010 η συνολική οικονομική ανάπτυξη της περιοχής μόλις έφτανε το 2,2% ετησίως, κάτω από τον παγκόσμιο μέσο όρο του 3,1% και σύμφωνα με τα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας χαμηλότερα από κάθε άλλη ομάδα κρατών (B. Winfer, Can Brazil Turn Back the Clock? Foreign Affairs, July-August, 2022). Η διάδοχος του Λούλα, Ντίλμα Ρούσεφ, δεν είχε ούτε την αίγλη ούτε την ικανότητα τήρησης λεπτών ισορροπιών του προκατόχου της. Δεν μπόρεσε να χειριστεί ούτε την οικονομική ύφεση ούτε τις επιθέσεις των πολιτικών της αντιπάλων, που με όπλο τη σκανδαλολογία διάβρωσαν την πολιτική της στήριξη και τελικά το 2016 την παρέπεμψαν στη Δικαιοσύνη. Οι πολιτικές/δικαστικές διώξεις κορυφώθηκαν δύο χρόνια αργότερα, όταν ο ίδιος ο Λούλα καταδικάστηκε πρωτόδικα σε 12 χρόνια κάθειρξη για δωροδοκία και οδηγήθηκε στη φυλακή.

Στις εκλογές του 2018, με τον Λούλα στη φυλακή, ο Μπολσονάρο, με εκλογικό πρόγραμμα υπέρ της επιχειρηματικής δραστηριότητας και κατά της διαφθοράς, θριάμβευσε. Ομως σύντομα φάνηκε ότι οι πολιτικές του, που του απέδωσαν το προσωνύμιο «Τραμπ των Τροπικών», δεν ευνοούσαν την πολιτική του μακροημέρευση. H «συγγένεια» Bolsonaristas και Τραμπιστών έγινε ακόμη ευκρινέστερη στις 8 Ιανουαρίου 2023, όταν οι πρώτοι, ακολουθώντας τα χνάρια των δεύτερων, συγκεντρώθηκαν στην πρωτεύουσα της χώρας και εισέβαλαν στο κτίριο του Κογκρέσου, στο Προεδρικό Μέγαρο και στο Ανώτατο Δικαστήριο, προκαλώντας τη διεθνή κατακραυγή αλλά και την άμεση και αυστηρή αντίδραση του νεοεκλεγέντος προέδρου.

Το κατά κεφαλήν εισόδημα κατά το τελευταίο έτος του Μπολσονάρο στην εξουσία μειώθηκε κατά 20%. Επιπλέον, 660.000 Βραζιλιάνοι έχασαν τη ζωή τους λόγω της απροθυμίας του να λάβει μέτρα κατά της πανδημίας, ενώ η αποψίλωση του Αμαζονίου προχώρησε με γοργούς ρυθμούς. Ομως η πλέον επώδυνη για την πολιτική του μακροημέρευση εξέλιξη ήταν η ανατροπή των δεδομένων στη δικαστική υπόθεση του Λούλα, που οδήγησε στην αποφυλάκισή του και στην επανάκτηση του δικαιώματος να είναι και πάλι υποψήφιος στις προεδρικές εκλογές. Οταν στις 2 Οκτωβρίου οι εκλογές έγιναν, ο Μπολσονάρο ηττήθηκε οριακά, με διαφορά μόλις 2 εκατομμύρια ψήφους, σε μια χώρα με πληθυσμό 214 εκατομμύρια.

Η Βραζιλία είναι μία από τις μεγαλύτερες οικονομίες του πλανήτη. Οι πολιτικές εξελίξεις σε αυτήν είναι εκ προοιμίου σημαντικές. Είναι όμως πολύ περισσότερο σημαντικές λόγω της διεθνούς συγκυρίας. Ιδίως όταν η εσωτερική πολιτική αναμέτρηση που ανέδειξε ξανά τον Λούλα εστιάστηκε σε ζητήματα όπως η αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας και η λήψη μέτρων για την αποτροπή της περαιτέρω υπερθέρμανσης του πλανήτη και τη σωτηρία του δάσους του Αμαζονίου. Πόσο μάλλον όταν στην περίπτωση του Αμαζονίου, η λήψη αυτών των μέτρων θίγει μεγάλα πολιτικά και οικονομικά εγχώρια και διεθνή συμφέροντα. Είναι γι’ αυτούς και για πολλούς άλλους λόγους καλοδεχούμενη αλλά και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα η επιστροφή στη διεθνή πολιτική σκηνή του Λουίς Ιγκνάσιο Λούλα ντα Σίλβα και της κυβέρνησής του. Ιδίως γιατί ο Βραζιλιάνος πολιτικός θα πρέπει να κυβερνήσει υπό διαφορετικές συνθήκες από εκείνες που του επέτρεψαν, μέσω των μέτρων αναδιανομής του εισοδήματος που έλαβε, να ευθυγραμμίσει τις ιδεολογικές του πεποιθήσεις με την άσκηση πολιτικής.

*Ιδρυτικός διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ) 1989-2005, Fellow, Πανεπιστήμιο Dalhousie, Χάλιφαξ Καναδά