«Πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο»

Ιστορική φυσιογνωμία, θεωρητικός και πόλος αναφοράς του αναρχισμού, ο Τομάς Ιμπάνιεθ, Ισπανός εξόριστος στη Γαλλία, πρωταγωνιστής του γαλλικού Μάη και ο άνθρωπος που εμπνεύστηκε εκείνο το Α σε κύκλο, το οποίο έγινε παγκόσμιο σύμβολο των ελευθεριακών κινημάτων, μιλά στην «Εφ.Συν.» για τα νέα πολιτικά φαινόμενα που έφερε η κρίση, τι χωρά και τι δεν χωρά στον αναρχισμό ή το πόσο εφικτός είναι εν τέλει ένας άλλος κόσμος.

• Στην Ελλάδα, έξι χρόνια μετά το ξέσπασμα της κρίσης και αφού μεσολάβησαν πέντε χρόνια σκληρής λιτότητας, έχουμε μια κυβέρνηση με κορμό ένα κόμμα της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Στην Ισπανία, που γνώρισε ανάλογες κινηματικές εξελίξεις, έχουμε το φαινόμενο Podemos. Πόσο ενδιαφέρον παρουσιάζουν αυτές οι εξελίξεις για έναν ελευθεριακό, όπως είστε εσείς;

Αυτές οι εξελίξεις είναι πράγματι πολύ ενδιαφέρουσες και δείχνουν πως η κρίση δεν έχει μόνο καταστροφικές κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις, αλλά και άμεσες πολιτικές συνέπειες.

Τμήμα του εκλογικού σώματος δείχνει τη δυσαρέσκειά του με τους πολιτικούς σχηματισμούς που ευθύνονται για μέτρα λιτότητας, τα οποία κατέστησαν ακόμη πιο ορατά και εξοργιστικά τα πολυάριθμα κρούσματα διαφθοράς που διαποτίζουν τη σφαίρα της πολιτικής και της οικονομίας.

Δεν μπορεί παρά να είναι ενθαρρυντικό το γεγονός ότι είναι σχηματισμοί της ριζοσπαστικής Αριστεράς αυτοί που συγκεντρώνουν τις ψήφους όσων απογοητεύτηκαν από τα κόμματα που εναλλάσσονταν στην εξουσία.

Ωστόσο, η σημαντική άνοδος των Ciudadanos, ενός νέου σχηματισμού της Κεντροδεξιάς που αναδύθηκε αστραπιαία στην ισπανική πολιτική σκηνή και συναγωνίζεται με το Podemos στις δημοσκοπήσεις, εισάγει νέα κλειδιά ανάγνωσης που αμφισβητούν εν μέρει την πολιτική αξία αυτών των εξελίξεων.

Πράγματι, από ένα πρίσμα ελευθεριακό, επιφυλακτικό σχετικά με το θεσμικό εκλογικό παιχνίδι, διαισθανόμαστε ότι η ταυτόχρονη άνοδος του Podemos και των Ciudadanos εκπροσωπεί το τίμημα που το σύστημα πρέπει να πληρώσει για να ανανεώσει πολιτικά στελέχη που έχουν χάσει κάθε αξιοπιστία, και για να εκσυγχρονίσει απαρχαιωμένα κόμματα.

Η άνοδος αυτών των νέων σχηματισμών προσφέρει τη σανίδα σωτηρίας που χρειάζεται το σύστημα για να μην το πνίξει η πανίσχυρη πολιτική δυσαρέσκεια ενός αυξανόμενου τμήματος του πληθυσμού.

Αυτά τα νέα κόμματα θα κάνουν δυνατή τη συνέχιση της πολιτικής διαχείρισης του καπιταλισμού με ανανεωμένες μορφές, αποτρέποντας την προσφυγή σε μεθόδους ίδιες των ακραία αυταρχικών καθεστώτων.

Εν κατακλείδι, η τεράστια ελπίδα που εναποτέθηκε στους νέους πολιτικούς παίκτες θα αρκέσει για να αφοπλίσει τον αγώνα, όχι ενάντια σε μέτρα λιτότητας, που αυτοί οι νέοι παίκτες θα προσπαθήσουν να τα αμβλύνουν, αλλά κατά του ίδιου του κατεστημένου συστήματος.

Στην Ελλάδα, χωρίς να υποτιμήσουμε τη χρησιμότητα των μέτρων που ο ΣΥΡΙΖΑ θα πάρει για να ανακουφίσει ακραίες καταστάσεις, μοιάζει ξεκάθαρο ότι τα περιθώρια κινήσεων είναι πολύ στενά για να μπορέσει να τηρήσει, έστω και στο ελάχιστο, τις υποσχέσεις που του επέτρεψαν να κερδίσει την ψήφο του πιο μαχητικού τμήματος των ψηφοφόρων.

Και συνεπώς, η επιτυχία του θα έχει λειτουργήσει, εν τέλει, σαν βαλβίδα διαφυγής ώστε να αφοπλιστεί μια μαχητικότητα που, αν δεν υπήρχε η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ, ίσως θα είχε καταλήξει να δημιουργήσει σοβαρές δυσκολίες στην ίδια τη διατήρηση του συστήματος.

• Το αναρχικό κίνημα στην Ελλάδα έχει μαζικοποιηθεί αρκετά τα τελευταία χρόνια. Συχνά όμως ο προσανατολισμός του είναι περισσότερο η βία και λιγότερο η πολιτική και ο συνδικαλισμός. Και οι ομάδες που προκρίνουν τη βία και οι ομάδες που επιλέγουν άλλες μορφές δράσης ισχυρίζονται ότι το σημείο αναφοράς τους είναι ο αναρχισμός. Προσφέρεται ο αναρχισμός για όλες αυτές τις εκδοχές;

Ναι, εμπεριέχει όλες αυτές τις εκδοχές. Σε συνδυασμό με τον βαθύ σεβασμό του για τις ιδιαιτερότητες και με τη σθεναρή του προάσπιση της διαφορετικότητας, ο αναρχισμός προβάλλει εντός του αυτές τις αρχές, οικοδομώντας εαυτόν σαν μια οντότητα κατ' εξοχήν πλουραλιστική και πολυμορφική.

Ιστορικά, ο αναρχισμός πάντα είχε να παρουσιάσει ένα πλατύ φάσμα κατευθύνσεων που δεν περιορίζονται στην απλή διχοτομία ανάμεσα στη «βία» από τη μία και την «πιο πολιτική δράση» από την άλλη.

Βέβαια, επίσης είναι αληθές ότι ο αναρχισμός δεν επιδέχεται «οποιαδήποτε εκδοχή».

Ξεκινώντας από τη θέση ότι ποτέ δεν μπορείς να διαχωρίσεις τα μέσα από τους σκοπούς, η απαίτηση οι αναρχικές πρακτικές να «προεικονίζουν» με ακρίβεια, δηλαδή να ανακλούν από τα ίδια τα χαρακτηριστικά τους τούς επιδιωκόμενους στόχους, χαράσσει τις «κόκκινες γραμμές», που αν τις παραβιάσεις αποκηρύσσεις συνάμα και τον αναρχισμό.

Για παράδειγμα, είναι προφανές, εκτός από εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις αυτοάμυνας, ότι καμιά αναρχική δράση δεν μπορεί να πλήξει τη σωματική ακεραιότητα ανθρώπων ή να τους σκοτώσει, κάτι που θα ισοδυναμούσε με την παρεκτροπή να θεωρείς δικαίωμά σου να εφαρμόσεις τη θανατική ποινή.

Αυτού του είδους η βία δεν χωρά στον αναρχισμό. Και το μεγαλύτερο μέρος των δράσεων που χαρακτηρίζονται «βίαιες», ή δεν βλάπτουν ανθρώπους, αλλά απλά υλικά αντικείμενα που θεωρούνται σύμβολα του συστήματος, ή περιορίζονται στη μη αποφυγή της σύγκρουσης που απορρέει από την ανυπακοή στις διαταγές της αστυνομίας να διαλυθούν.

Μπορεί να αποδοθεί κάποια πολιτική διάσταση σε αυτές τις «βίαιες» δράσεις, όπως μπορεί να αποδοθεί κάποιος βίαιος χαρακτήρας σε συγκεκριμένες εργατικές και πολιτικές συγκρούσεις.

Ολα αυτά χωρούν στον αναρχισμό, πάντα εφόσον δεν παραβιάζονται οι «κόκκινες γραμμές» που ορίζονται από την αναπότρεπτη απαίτηση της μη αντίθεσης ανάμεσα στα μέσα και τους σκοπούς.

• Υπάρχουν αρκετοί στοχαστές που με αφορμή την οικονομική κρίση προτείνουν την έναρξη διαλόγου ανάμεσα στον μαρξισμό και τον αναρχισμό. Υπάρχει έδαφος για συνεννόηση;

Η μεγάλη ποικιλία του αναρχισμού, στην οποία αναφερόμουν προηγουμένως, σφραγίζει επίσης και τη μαρξιστική σκέψη, έστω κι αν αποδέχεται αυτό το γεγονός με μεγαλύτερες επιφυλάξεις. Αναμφίβολα, ο διάλογος είναι πάντα καλός, όπως εξάλλου και η πολεμική, εφόσον τροφοδοτείται από επιχειρήματα κι όχι από σεχταριστικές απαξιωτικές κατηγορίες.

Στην πράξη, ο διάλογος ανάμεσα σε τμήμα του μαρξισμού και τμήμα του αναρχισμού ανάγεται ήδη στην εμφάνιση αυτών των δύο ρευμάτων.

Εδώ και μερικά χρόνια, η σταδιακή απώλεια ηγεμονίας του μαρξισμού αποτελεί παράγοντα που διευκολύνει τον διάλογο, γιατί επιτρέπει να καθιερωθεί μια πιο ισορροπημένη ανταλλαγή απόψεων.

Εδώ και καιρό κάποια τμήματα αναρχικών έχουν ενσωματώσει στην κοσμοαντίληψή τους, αλλάζοντάς τες στον ένα ή τον άλλο βαθμό, κάποιες μαρξιστικές παραδοχές, ιδίως όσον αφορά τα οικονομικά. Ενώ πιο πρόσφατα κάποια τμήματα μαρξιστών ενσωμάτωσαν κάποιες αναρχικές συνεισφορές. Αυτό το πρόσφατο «άνοιγμα» του μαρξισμού προς τον αναρχισμό ανταποκρίνεται πιθανά στο γεγονός ότι κατά τις τελευταίες πέντε ή έξι δεκαετίες καταρρίφθηκαν περισσότερες μαρξιστικές παραδοχές απ' ό,τι αναρχικές.

Σαφώς, η οικονομική κρίση επίσης διευκολύνει τον διάλογο στον βαθμό που και τα δύο τμήματα συγκλίνουν σε συγκεκριμένους αγώνες. Ωστόσο, δεν πιστεύω ότι αυτή η σύγκλιση αποτελεί κάτι περισσότερο από μια απλή τακτική προσέγγιση και ότι μπορεί να δημιουργήσει αμοιβαίες επιρροές που να οδηγήσουν σε μια «αναθεώρηση» κάποιων πλευρών του μαρξισμού αλλά και του αναρχισμού.

Είναι ωστόσο πιθανόν οι νέες κοινωνικές συνθήκες να κάνουν να αναδυθεί ένας νέος πολιτικός ριζοσπαστισμός που να υπερβαίνει τόσο τις αναρχικές όσο και τις μαρξιστικές διατυπώσεις ανασυνδυάζοντας με πρωτότυπο τρόπο κάποιες πλευρές τους.

Βέβαια, αυτή η διαδικασία δεν θα είναι απόρροια ούτε μιας σκόπιμης απόφασης ούτε μιας θεωρητικής προσπάθειας που θα επιδείξουν αναρχικοί και μαρξιστές, αλλά του ίδιου του μετασχηματισμού της κοινωνίας, των μηχανισμών κυριαρχίας της και των αγώνων εναντίον τους.

• Πριν από λίγα χρόνια είχαμε το φαινόμενο της «αραβικής άνοιξης». Μεγάλες μάζες ανθρώπων κινητοποιήθηκαν και πέτυχαν να ανατρέψουν αυταρχικά καθεστώτα. Στη συνέχεια όμως ατόνησαν, υποχώρησαν και εξαφανίστηκαν. Δεν είχαν σχέδιο; Δεν υπήρχε η κατάλληλη ηγεσία; Ο αντίπαλος αποδείχθηκε ισχυρότερος;

Οι σημαντικές λαϊκές κινητοποιήσεις της «αραβικής άνοιξης» απάντησαν σε μια έντονη επιθυμία αλλαγής και σε μια βαθιά έλλειψη ικανοποίησης απέναντι στην πολιτική κατάσταση που υπήρχε σε καθεμία από αυτές τις χώρες. Το σχέδιο να δοθεί τέλος στα καθεστώτα που είχαν εγκαθιδρυθεί ήταν τόσο σαφές όσο και δυναμικό.

Ωστόσο, πέρα από αυτό το «κοινό σχέδιο», συνυπήρχαν στο εσωτερικό τους διάφορα άλλα σχέδια απόλυτα ασυμβίβαστα μεταξύ τους. Αυτό δυσχέρανε την ανάδειξη μιας κατάλληλης ηγεσίας, αν και εκλαμβάνω ως θετικό ότι δεν προέκυψε, τελικά, καμιά ισχυρή προσωποπαγής ηγεσία.

Οι διάφορες «ανοίξεις» έδωσαν τόπο, αιφνίδια, σε έναν σκληρό χειμώνα αμέσως μόλις η διαμαρτυρία διοχετεύτηκε στις κάλπες, αφήνοντας τους διαφορετικούς πολιτικούς σχηματισμούς να παίξουν τα εκλογικά τους κόλπα για να κερδίσουν μερίδια εξουσίας.

Αν με την έκφραση «ο εχθρός» εννοούμε όποιον δρα για να εμποδίσει μια βαθιά και ριζοσπαστική κοινωνική αλλαγή, περιλαμβανομένης και της εκλογικής και κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στη σημερινή μορφή της, είναι προφανές ότι «ο εχθρός» υπήρξε, δυστυχώς, πιο ισχυρός.

• Στον Κροπότκιν ανήκει η φράση ότι δεν μπορείς να αλλάξεις τον κόσμο με πέντε κιλά δυναμίτη. Οι κομμουνιστές προσπάθησαν να τον αλλάξουν με επανάσταση. Απέτυχαν. Οι σοσιαλδημοκράτες με ειρηνικά μέσα και μεταρρυθμίσεις. Κι αυτοί απέτυχαν. Ο κόσμος αλλάζει, όχι όμως προς την κατεύθυνση που επεδίωκαν τα δύο αυτά ρεύματα. Μήπως ματαιοπονούν όσοι πιστεύουν ότι ένας άλλος κόσμος, τελείως διαφορετικός, είναι εφικτός;

Στο ζήτημα του αν ένας κόσμος τελείως ή ουσιαστικά διαφορετικός είναι εφικτός δεν μπορεί να δοθεί μια απόλυτη απάντηση, τόσο με βάση τις σημερινές μας γνώσεις για τον κόσμο όσο και με δεδομένη την ίδια του τη φύση, που ενέχει σε μεγάλο βαθμό το «απρόβλεπτο».

Επειδή απέτυχε τόσο η μπολσεβίκικη επανάσταση όσο και το σοσιαλδημοκρατικό σχέδιο, δεν μπορούμε να συμπεράνουμε λογικά ότι όλα τα σχέδια για να αλλάξουμε τον κόσμο είναι καταδικασμένα σε αποτυχία.

Αυτό που έχει σημασία είναι ότι ένας άλλος κόσμος είναι επιθυμητός, βαθιά επιθυμητός, γιατί ο σημερινός είναι απεχθής και αφόρητος. Και συνεπώς, αυτό που έχει σημασία είναι να αγωνιστούμε για να ανατρέψουμε αυτόν τον πραγματικά υπαρκτό κόσμο.

Η αξία των αγώνων δεν έγκειται στο αν επιτυγχάνεται ή όχι ένας μακρινός στόχος στο τέλος της διαδρομής, αλλά έγκειται στους ίδιους τους αγώνες, στον δρόμο που πεισματικά χαράσσουν.

Αυτός ο «άλλος κόσμος» που ονειρευόμαστε δεν μας περιμένει σε κάποιον μακρινό ορίζοντα· τον οικοδομούμε, εδώ και τώρα, στην ίδια τη διαδικασία των αγώνων και των τρόπων ζωής που απ' αυτούς αναδύονται. Να μπορέσουν αυτά τα θραύσματα «άλλων εφικτών κόσμων», που χτίζουμε και βιώνουμε πραγματικά, να επεκταθούν έως ότου τελειώσουν με τον σημερινό κόσμο, είναι κάτι εξαιρετικά επιθυμητό. Αλλά το αν αυτό θα συμβεί ή όχι, σε τίποτα δεν επηρεάζει την αξία των αγώνων που διεξάγουμε.

Οπως έλεγε ο Αλμπέρ Καμί: «Πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο», γιατί βρίσκει την ανταμοιβή της προσπάθειάς του στην ίδια την πραγμάτωσή της.