Να ανακληθεί αμέσως η αντισυνταγματική απαγόρευση των συναθροίσεων

H χθεσινή μέρα, 15η Νοεμβρίου 2020, ξημέρωσε με απαγόρευση συναθροίσεων άνω των 3 ατόμων σε όλη τη χώρα. Μια πρωτοφανής σε χρονική και χωρική έκταση απόφαση, για τα δεδομένα της Μεταπολίτευσης, του αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ. με αφορμή τους εορτασμούς του Πολυτεχνείου.

Σε επιφυλακή βρίσκεται από τα ξημερώματα της Κυριακής η πλειονότητα του νομικού κόσμου της χώρας για τη διασφάλιση των συνταγματικών κεκτημένων αλλά και την αποφυγή εργαλειοποίησης της πανδημίας και τροπής της σε όχημα καθιέρωσης ενός διαρκούς καθεστώτος εξαίρεσης. Δεν χρειάζεται να είσαι συνταγματολόγος για να αντιληφθείς πως εκτός όλων των άλλων δεν τηρείται καμία αρχή αναλογικότητας στη συγκεκριμένη πολιτική απόφαση που φέρει την υπογραφή της κυβέρνησης Μητσοτάκη, καθώς ένα μέτρο για να κριθεί αν είναι σύμφωνο με το Σύνταγμα θα πρέπει να είναι πρόσφορο, κατάλληλο και να μην υπάρχει ηπιότερο.

Επομένως, είναι παντελώς παράλογη και επικίνδυνη η απαγόρευση των συναθροίσεων άνω των τριών (4 και πάνω λέει η απόφαση) σε εξωτερικό, αεριζόμενο χώρο σε όλη την επικράτεια με την επίκληση ζητήματος δημόσιας υγείας, ενώ την ίδια ώρα επιτρέπεται, για παράδειγμα, ο συνωστισμός δεκάδων ανθρώπων σε μέσα μαζικής μεταφοράς. Σήμερα το πρωί η Ελληνική Ενωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη (ΕλΕΔΑΠ) καταθέτει αίτηση ακύρωσης της απόφασης στο ΣτΕ, η οποία αναμένεται να εκδικαστεί αμέσως.

Αντισυνταγματική

Σφοδρή και άμεση ήταν χθες η αντίδραση της Ενωσης Δικαστών και Εισαγγελέων στην πρωτοφανή τετραήμερη απαγόρευση των δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων. Οπως υπογραμμίζεται στην ανακοίνωσή της:

«Η γενική απαγόρευση δεν παύει και αυτή να αφορά συγκεκριμένη συνάθροιση η οποία έχει εξαγγελθεί για ορισμένο τόπο και χρόνο με το ένα ή άλλο περιεχόμενο. Δεν μπορεί να επεκταθεί σε απαγόρευση και κάθε άλλης συνάθροισης σε ολόκληρη γεωγραφική περιοχή (π.χ. σε Νομό ή πολύ περισσότερο σε όλη την Επικράτεια) διότι τούτο θα ισοδυναμούσε με αναστολή της ισχύος του άρθρου 11 του Συντάγματος, κάτι που μόνο στις έκτακτες συνθήκες του άρθρου 48 του Συντάγματος (κατάσταση πολιορκίας) μπορεί να συμβεί.

Η δε ερμηνευτική δήλωση του άρθρου 5 του Συντάγματος, την οποία επικαλείται η απόφαση του Αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ., αφορά στη λήψη ατομικών διοικητικών μέτρων περιορισμού της ελεύθερης κίνησης (π.χ. θέση σε καθεστώς καραντίνας συγκεκριμένου πολίτη) και δεν βρίσκει έδαφος εφαρμογής στις μαζικές υπαίθριες συναθροίσεις για τις οποίες προβλέπει αποκλειστικά και μόνο το άρθρο 11. Επιπρόσθετα θα πρέπει να τονιστεί ότι για τις συναθροίσεις κατά την επέτειο του Πολυτεχνείου όπως και της Πρωτομαγιάς, σύμφωνα με το άρθρο 3 παρ. 3 του Π.Δ. 73/2020 που εκδόθηκε για τη ρύθμιση ειδικότερων θεμάτων του ν. 4703/2020, δεν οφείλεται γνωστοποίηση στις Αρχές.

»Η Πολιτεία οφείλει να προστατεύσει τη δημόσια υγεία μέσα στις συνθήκες της πανδημίας, χωρίς να υπερβαίνει τα όρια του Κράτους Δικαίου. Η Ενωση Δικαστών και Εισαγγελέων θεωρεί ότι η σχολιαζόμενη απόφαση για γενική απαγόρευση των συναθροίσεων σε όλη την Επικράτεια βρίσκεται εκτός Συνταγματικού πλαισίου και θα πρέπει άμεσα να ανακληθεί».

Εκπληξη Αλιβιζάτου

Την «έκπληξή» του για την ευκολία με την οποία «ορισμένοι» έσπευσαν να χαρακτηρίσουν την απαγόρευση συναθροίσεων αντισυνταγματική εξέφρασε ο ομότιμος καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Νίκος Αλιβιζάτος, ο οποίος ισχυρίστηκε πως επιτρέπεται η δυνατότητα απαγόρευσης «δημόσιων συναθροίσεων σε ορισμένη περιοχή ή ακόμη και σε ολόκληρη τη χώρα, εξ αιτίας της τρέχουσας πανδημίας από την πράξη νομοθετικού περιεχομένου του περασμένου Μαρτίου, την οποία έχει από καιρό κυρώσει η Βουλή (άρθρο 68§2 ν. 4683/2020)». Αρκεί, σύμφωνα με τον ίδιο, «να έχει διατυπώσει γνώμη η Εθνική Επιτροπή Δημόσιας Υγείας. Εν προκειμένω, εξ όσων πληροφορούμαι, η Εθνική Επιτροπή έχει διατυπώσει γνώμη, και μάλιστα ομόφωνη. Εξ όσων γνωρίζω, εξ άλλου, κανένα δικαστήριο δεν έχει κηρύξει την ανωτέρω διάταξη αντισυνταγματική».

Οι όροι του Συντάγματος

Προφανώς η κατάσταση ανάγκης που έχει δημιουργήσει η πανδημία «δικαιολογεί» σειρά από μέτρα περιορισμού στην άσκηση των ελευθεριών. Ομως όπως επισημαίνει και η Ελληνική Ενωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη, «για να είναι τα μέτρα αυτά πράγματι δικαιολογημένα δεν αρκεί ούτε να είναι αποτελεσματικά ούτε να τα υποδεικνύει κάποια επιτροπή ειδικών.

Γιατί τότε μόνον μπορούν να αξιώνουν την υπακοή μας εάν και εφόσον ανταποκρίνονται ευλαβικά στους όρους που θέτουν το Σύνταγμα και οι νόμοι της Δημοκρατίας μας. Και ανάμεσα στους αδιαπραγμάτευτους αυτούς όρους πρώτος και καλύτερος είναι το να μας αντιμετωπίζουν οι δημόσιες αρχές όλες και όλους μας κατ’ αρχάς ως υπεύθυνους πολίτες και όχι ως εκ προοιμίου άτακτους ανήλικους που χρήζουν κηδεμόνα».

Η ΕλΕΔΑΠ είναι κατηγορηματική πως η γενική αναστολή του δικαιώματος του δημοσίως συνέρχεσθαι επί 4 ημέρες σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια δεν τηρεί τις προδιαγραφές που θέτουν το Σύνταγμα και οι νόμοι. Υπογραμμίζει πως εν προκειμένω, «ακόμα και αν θεωρηθεί ότι στην έννοια της δημόσιας ασφάλειας εμπεριέχεται και η προστασία της δημόσιας υγείας, πάντως η καθολική απαγόρευση, χωρίς διάκριση, οιασδήποτε συνάθροισης, ακόμα και συμβολικής και ολιγομελούς, με μέριμνα τήρησης των γνωστών μέτρων προφύλαξης, ακόμα δε και εκείνων των φορέων, όπως ιδίως κομμάτων ή συνδικαλιστικών οργανώσεων, που γνωστοποίησαν την πρόθεσή τους να τιμήσουν την επέτειο του Πολυτεχνείου με διαφορετικό από τον συνήθη τρόπο, παραβιάζει τη συνταγματικά κατοχυρωμένη αρχή της αναλογικότητας των μέτρων.

Περαιτέρω, ακόμα και αν πράγματι η ερμηνευτική δήλωση του άρθρου 5 επιτρέπει περιορισμούς των ελευθεριών μας για λόγους δημόσιας υγείας, η σχετική διάταξη κάνει με το παραπάνω σαφές ότι οι περιορισμοί αυτοί μπορούν να αφορούν μόνον ατομικώς συγκεκριμένα πρόσωπα που συνιστούν κίνδυνο και σίγουρα όχι τον καθένα, όπως συμβαίνει με την επίμαχη απόφαση του Αρχηγού ΕΛ.ΑΣ.».

Θ. Καμπαγιάννης

Πρόκειται για ρεσάλτο της κυβερνητικής εκτελεστικής εξουσίας στις αρμοδιότητες της Βουλής και τους περιορισμούς που θέτει το Σύνταγμα

Πλήθος νομικών και ακαδημαϊκών έσπευσαν χθες να καταδικάσουν τη συγκεκριμένη απόφαση που δεν παραπέμπει σε δημοκρατικό κράτος δικαίου. «Κατ’ ουσίαν, η Βουλή υποκαθίσταται από τον Αρχηγό της Ελληνικής Αστυνομίας και την Επιτροπή των Λοιμωξιολόγων, που τελούν υπό την άμεση εξουσία της κυβέρνησης και απέναντι στην οποία δεν απολαμβάνουν καμία ανεξαρτησία. Πρόκειται για ρεσάλτο της κυβερνητικής εκτελεστικής εξουσίας στις αρμοδιότητες της Βουλής και τους περιορισμούς που θέτει το Σύνταγμα. [...] Κάθε λέξη της αστυνομικής διαταγής είναι ένα ψέμα και μια προσβολή στις δημοκρατικές ευαισθησίες του λαού μας» έγραψε, μεταξύ άλλων, ο δικηγόρος, μέλος του Δ.Σ. του ΔΣΑ, Θανάσης Καμπαγιάννης.

Ο ίδιος υπογραμμίζει πως η αναφορά στην ΠΝΠ του Μαρτίου για τις απαγορεύσεις συναθροίσεων για σοβαρούς λόγους δημόσιας υγείας «δεν θεραπεύει την αντισυνταγματικότητα, καθώς μία Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου δεν δύναται να υπερισχύει διατάξεων συνταγματικής περιωπής. Τουναντίον, εκθέτει τους συντάκτες της αποφασισθείσας απαγόρευσης, καθώς θέτει ως προϋπόθεση της έκδοσης της αποφάσεως την γνώμη της Εθνικής Επιτροπής Προστασίας της δημόσιας υγείας. Ομως η παρατιθέμενη γνώμη έχει ημερομηνία 4/11/2020 και αποτυπώθηκε νομικά στις διατάξεις της ΚΥΑ της 6/11/2020, στις οποίες δεν προβλεπόταν γενική απαγόρευση δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων του άρθρου 11 του Συντάγματος».

 Αντισυνταγματική αναστολή της ελευθερίας συνάθροισης

Του Ακρίτα Καϊδατζή *

Λίγο πριν από τα μεσάνυχτα του Σαββάτου δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ απόφαση του αρχηγού της Ελληνικής Αστυνομίας με τίτλο «Δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις», με την οποία απαγορεύθηκαν για λόγους δημόσιας υγείας (κίνδυνος διασποράς του κορονοϊού) όλες οι δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις άνω των τριών ατόμων στο σύνολο της επικράτειας από τα χαράματα της Κυριακής μέχρι το βράδυ της Τετάρτης.

Η καθολική απαγόρευση των συναθροίσεων σε όλη τη χώρα επί τετραήμερο υπερβαίνει την έννοια του περιορισμού. Συνιστά αναστολή της ελευθερίας της συνάθροισης. Και είναι ήδη γι’ αυτόν τον λόγο αντισυνταγματική. Αναστολή συνταγματικών δικαιωμάτων μπορεί να επιβληθεί μόνον όταν κηρυχθεί κατάσταση πολιορκίας σύμφωνα με το άρθρο 48 του Συντάγματος. Σε κάθε άλλη περίπτωση μπορεί να επιβάλλονται περιορισμοί, ακόμη και δραστικοί, αλλά ποτέ καθολική αναστολή δικαιώματος.

Παραδόξως, η απόφαση του αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ. δεν επικαλείται τον νόμο Χρυσοχοΐδη (ν. 4703/2020) που ψηφίστηκε τον περασμένο Ιούλιο, παρά τις σφοδρές αντιδράσεις για τη συνταγματικότητα διατάξεών του, με τον ίδιο ακριβώς τίτλο, «Δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις». Ο νόμος εκείνος επιτρέπει απαγόρευση συγκεκριμένων συναθροίσεων (και όχι αορίστως όλων), όταν απειλείται σοβαρός κίνδυνος για τη δημόσια ασφάλεια (και όχι για λόγους δημόσιας υγείας) και ύστερα από σύμφωνη γνώμη προέδρου Πρωτοδικών (και όχι μονομερώς από την Αστυνομία). Είναι εντυπωσιακό δηλαδή ότι δεν τηρούνται ούτε καν οι ελάχιστες εγγυήσεις του νόμου Χρυσοχοΐδη.

Η απόφαση επικαλείται ως νόμιμο έρεισμά της την πράξη νομοθετικού περιεχομένου για το πρώτο lockdown, που εκδόθηκε τον περασμένο Μάρτιο και περιέχει διάταξη (το άρθρο 68 παρ. 2) που εξουσιοδοτεί τον αρχηγό της Αστυνομίας να απαγορεύει συναθροίσεις για να μειωθεί ο κίνδυνος διασποράς του κορονοϊού. Ομως η διάταξη αυτή –ακόμη κι αν δεν θεωρηθεί ότι καταργήθηκε σιωπηρά από τον εκτελεστικό του Συντάγματος νόμο 4703/2020, που πλέον ρυθμίζει εξαντλητικά τις συναθροίσεις– δεν υπερισχύει του Συντάγματος. Το άρθρο 11 παρ. 2 μόνο για σοβαρούς λόγους δημόσιας ασφάλειας επιτρέπει την απαγόρευση συναθροίσεων. Από την άλλη, η ερμηνευτική δήλωση στο άρθρο 5 επιτρέπει μεν περιορισμούς για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας, αλλά μόνο με ατομικά μέτρα, όχι με καθολικές απαγορεύσεις.

Ακόμη όμως κι αν παραβλέψουμε τα σοβαρά ζητήματα συνταγματικότητας, η απόφαση του αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ. είναι σε κάθε περίπτωση παράνομη. Αφ’ ενός, διότι αιτιολογείται πλημμελώς, αφού από πουθενά δεν προκύπτει για ποιο λόγο υπήρξε αναγκαία η απαγόρευση για το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και σε τέτοιο εύρος. Αφ’ ετέρου, και κυρίως, διότι παραβιάζει την αρχή της αναλογικότητας: Η πιθανή έξαρση του ιικού φορτίου από πολυάνθρωπες συναθροίσεις σε μεγάλες πόλεις δεν αντιμετωπίζεται με καθολική απαγόρευση ανά την επικράτεια ακόμη και συναθροίσεων των… τεσσάρων ατόμων.

* επίκ. καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου ΑΠΘ

Ο τρόπος με τον οποίο επιβλήθηκε η απαγόρευση εγείρει σοβαρό ζήτημα συνταγματικότητας

Μια τέτοια αναστολή δεν προβλέπεται στο Σύνταγμά μας παρά μόνο αν ενεργοποιηθεί το άρθρο 48 του Συντάγματος («κατάσταση πολιορκίας») και μόνο για συγκεκριμένους λόγους, που δεν συντρέχουν εν προκειμένω. Οσο δε για το άρθρο 11 του Συντάγματος, αυτό προφανώς δεν προβλέπει γενική προληπτική απαγόρευση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι

Του Γιώργου Σωτηρέλη*

Κατά την άποψή μου ο τρόπος με τον οποίο επιβλήθηκε από την κυβέρνηση η απαγόρευση των συναθροίσεων εγείρει, δυστυχώς, σοβαρό ζήτημα συνταγματικότητας, την οποία δεν πρέπει να παρακάμψουμε ή να αποσιωπήσουμε, λόγω της κρισιμότητας του προβλήματος της πανδημίας. Στην πραγματικότητα, αυτό που αποφασίστηκε είναι η αναστολή του δικαιώματος του συνέρχεσθαι από τις 15 έως τις 18 Νοεμβρίου, με απόφαση του Αρχηγού της Αστυνομίας. Μια τέτοια αναστολή, όμως, δεν προβλέπεται στο Σύνταγμά μας παρά μόνο αν ενεργοποιηθεί το άρθρο 48 του Συντάγματος («κατάσταση πολιορκίας») και μόνο για συγκεκριμένους λόγους, που δεν συντρέχουν εν προκειμένω.

Οσο δε για το άρθρο 11 του Συντάγματος, αυτό προφανώς δεν προβλέπει γενική προληπτική απαγόρευση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι. Προβλέπει δυνατότητα συγκεκριμένης απαγόρευσης, από τους επικεφαλής της οικείας τοπικής ή περιφερειακής αστυνομικής αρχής, με αιτιολογημένη απόφαση και για συγκεκριμένους λόγους («δημόσια ασφάλεια» και «σοβαρή διατάραξη της κοινωνικοοικονομικής ζωής»).

Τίποτε όμως από όλα αυτά δεν ισχύει στη συγκεκριμένη περίπτωση και άρα η επίκληση του άρθρου 11 του Συντάγματος είναι απλώς παραπλανητική. Παραπλανητική, επίσης, είναι και η επίκληση της ερμηνευτικής δήλωσης του άρθρου 5 παρ. 4, πρώτον διότι αναφέρεται σε άλλο δικαίωμα (ελευθερία κίνησης) και δεύτερον διότι, σε κάθε περίπτωση, αναφέρεται σε ατομικά διοικητικά μέτρα. Τέλος, ατυχής είναι και η επίκληση «της από 4.11.2020 γνώμης της Εθνικής Επιτροπής Προστασίας Δημόσιας Υγείας έναντι του κορονοϊού COVID-19» δεδομένου ότι αυτή εξεδόθη εν όψει της Κοινής Υπουργικής Απόφασης της 6.11.2020, η οποία όμως, παρότι τροποποιήθηκε στις 10.11.2020, εξαιρεί ρητά από την απαγόρευση τις «δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις του άρθρου 11 του Συντάγματος και του ν. 4703/2020».

Η μόνη επίκληση της απόφασης που πράγματι έχει νομική βάση είναι αυτή της «παρ. 2 του άρθρου εξηκοστού όγδοου της από 20.3.2020 Π.Ν.Π. “Κατεπείγοντα μέτρα για την αντιμετώπιση των συνεπειών του κινδύνου διασποράς του κορονοϊού COVID-19, τη στήριξη της κοινωνίας και της επιχειρηματικότητας και τη διασφάλιση της ομαλής λειτουργίας της αγοράς και της δημόσιας διοίκησης” (Α’ 68), η οποία κυρώθηκε με το άρθρο 1 του ν. 4683/2020».

Ωστόσο, η επίκληση αυτή από μόνη της δεν αρκεί. Οχι μόνο διότι προβλέπει δυνατότητα γενικής προληπτικής απαγόρευσης των συναθροίσεων που δεν επιτρέπεται κατά το Σύνταγμα, σύμφωνα με τα ανωτέρω, αλλά και διότι έχει μεσολαβήσει στο μεταξύ, ειδικός νόμος για τις συναθροίσεις (ο ν. 4703/2020), ο οποίος, παρότι ψηφίστηκε τον Ιούλιο και εξειδικεύθηκε, με το Π.Δ. 73, τον Αύγουστο του 2020, δεν περιέχει καμία σχετική ρύθμιση που να ενσωματώνει την εμπειρία του πρώτου κύματος της πανδημίας, ούτε ως προς τους λόγους απαγόρευσης μιας συνάθροισης (με την επίκληση, έστω, των γενικών περιορισμών των δικαιωμάτων) αλλά ούτε και ως προς τη δυνατότητα έκδοσης της σχετικής απόφασης από τον Αρχηγό της Αστυνομίας. Και αυτό βέβαια κατέστη φανερό με την έκδοση της ΚΥΑ της 6.11.2020, κατά τα ανωτέρω.

Ωστόσο, σπεύδω στο σημείο αυτό να εκφράσω και την πλήρη διαφωνία μου για τον παραλληλισμό της σημερινής κυβέρνησης με τη χούντα και την επίκληση «άλλων εποχών», διότι τέτοιοι χαρακτηρισμοί υποτιμούν την πίεση που δέχεται λόγω της κρισιμότητας του προβλήματος αλλά και την πραγματική ανάγκη να περιοριστούν οι συναθροίσεις για το Πολυτεχνείο στο ελάχιστο δυνατό -συμβολικό- επίπεδο. Οχι βέβαια ότι η κυβέρνηση δεν έχει ευθύνες. Αυτές όμως εντοπίζονται κυρίως στο ότι αντί να επιδιώξει τις αναγκαίες συναινέσεις, μέσω διαδικασιών διαλόγου και συνεννόησης, επέλεξε, μάλλον προκλητικά, μια πρόχειρη και άστοχη διαδικασία, με εμφανή συνταγματικά προβλήματα και με πλήρη αγνόηση της αρχής της αναλογικότητας.

* Καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου του Πανεπιστημίου Αθηνών