«Να περιορίσουμε τις υπαρκτές αδικίες»

Οι θεωρίες της δικαιοσύνης που επεξεργάστηκαν ο Χομπς, ο Λοκ, ο Ρουσό, ο Καντ ή, στους σύγχρονους καιρούς, ο Τζον Ρολς δεν ανέλυαν επαρκώς τον πραγματικό κόσμο, την καθημερινή ζωή και τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Ο στόχος τους ήταν να επινοήσουν και να σχεδιάσουν τέλειους θεσμούς, υποθέτοντας ότι η ύπαρξη αυτών των θεσμών θα διασφάλιζε την προσχώρηση όλων των πολιτών στο δίκαιο «κοινωνικό συμβόλαιο». Ο Ινδός νομπελίστας οικονομολόγος Αμάρτια Σεν, στο βιβλίο του «Η ιδέα της δικαιοσύνης», που θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες και στη γλώσσα μας (από τις εκδόσεις «Πόλις», σε μετάφραση Γιώργου Χρηστίδη), υιοθετεί μια διαφορετική προσέγγιση. Αντί να αναζητάει τους τέλειους θεσμούς της δίκαιης κοινωνίας προτιμά να θέτει το ερώτημα: πώς μπορούμε να εξαλείψουμε ή έστω να περιορίσουμε τις υπαρκτές αδικίες και ανισότητες; Εξάλλου, δεν χρειάζεται -ούτε και είναι εφικτό ή επιθυμητό σε μια δημοκρατία- να έχουμε μια ταυτόσημη ιδέα για το τι είναι μια δίκαιη κοινωνία προκειμένου να συμφωνήσουμε για το ποια είναι τα βήματα που πρέπει να κάνουμε για να βελτιώσουμε την κατάσταση.

Προδημοσιεύουμε στη συνέχεια ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Αμάρτια Σεν «Η ιδέα της δικαιοσύνης».

Στον πυρήνα του συγκεκριμένου προβλήματος της ύπαρξης μίας και μοναδικής αμερόληπτης επιλογής της απόλυτα δίκαιης κοινωνίας βρίσκεται το γεγονός ότι μπορεί να υπάρχουν πολλοί βιώσιμοι και ανταγωνιστικοί λόγοι της δικαιοσύνης, οι οποίοι, καίτοι διαφορετικοί, διεκδικούν ισάξια τον χαρακτηρισμό της αμεροληψίας. Επιτρέψτε μου να δώσω ένα παράδειγμα, που θα μάς βοηθήσει να κατανοήσουμε το πρόβλημα. Ας υποθέσουμε ότι τρία παιδιά -η Ανν, ο Μπομπ και η Κάρλα- μαλώνουν για μια φλογέρα, και εμείς πρέπει να επιλέξουμε ποιο από τα τρία θα την πάρει. Η Ανν τη διεκδικεί με το σκεπτικό ότι είναι η μόνη από τα τρία παιδιά που ξέρει να παίζει φλογέρα (τα άλλα δύο παιδιά το παραδέχονται) και ότι θα ήταν πολύ άδικο να στερηθεί τη φλογέρα το μοναδικό παιδί που μπορεί να τη χρησιμοποιήσει. Εάν δεν είχαμε άλλες πληροφορίες για την κατάσταση, το επιχείρημα να δοθεί η φλογέρα στο πρώτο παιδί θα ήταν ισχυρό.

Σε ένα εναλλακτικό σενάριο, ο Μπομπ είναι αυτός που υψώνει τη φωνή του και υπερασπίζεται το αίτημά του να πάρει εκείνος τη φλογέρα, επισημαίνοντας ότι είναι το μόνο από τα τρία παιδιά που είναι τόσο φτωχό ώστε δεν έχει κανένα παιχνίδι. Παίρνοντας τη φλογέρα, θα έχει κι αυτός ένα παιχνίδι (τα άλλα δύο παιδιά αναγνωρίζουν ότι είναι πιο πλούσια και ότι έχουν στη διάθεσή τους πολλές εναλλακτικές για να διασκεδάσουν). Εάν είχατε ακούσει μόνο τον Μπομπ και κανένα από τα άλλα δύο παιδιά, θα θεωρούσατε ισχυρό το επιχείρημά του να πάρει εκείνος τη φλογέρα.

Σε ένα τρίτο εναλλακτικό σενάριο, η Κάρλα είναι αυτή που υψώνει τη φωνή της για να δηλώσει ότι δούλεψε σκληρά επί πολλούς μήνες για να φτιάξει με τη δική της εργασία τη φλογέρα (τα άλλα δύο παιδιά επιβεβαιώνουν τον ισχυρισμό της). «Και τώρα πια», διαμαρτύρεται η Κάρλα, «που έφτιαξα τη φλογέρα, έρχονται αυτοί οι άρπαγες και προσπαθούν να μου την πάρουν». Εάν είχατε ακούσει μόνο το επιχείρημα της Κάρλας, θα είχατε ίσως την προδιάθεση να δώσετε σε εκείνη τη φλογέρα, αναγνωρίζοντας την εύλογη αξίωσή της να αποκτήσει κάτι που η ίδια δημιούργησε.

Εάν όμως έχετε ακούσει και τα τρία παιδιά με το διαφορετικό σκεπτικό τους, η απόφασή σας θα ήταν δύσκολη. Θεωρητικοί διαφορετικών πεποιθήσεων, όπως οι ωφελιμιστές, οι υπέρμαχοι του οικονομικού εξισωτισμού και οι οπαδοί του ελευθερισμού, είναι πολύ πιθανό να μας έλεγαν πως σαφέστατα υπάρχει μία μόνο δίκαιη απόφαση, η οποία είναι μπροστά στα μάτια μας και δεν είναι καθόλου δύσκολο να την εντοπίσουμε. Είναι όμως εξίσου βέβαιο ότι ο καθένας τους θα εννοούσε μια εντελώς διαφορετική απόφαση.

Ο Μπομπ, το φτωχότερο από τα παιδιά, θα εξασφάλιζε μάλλον εύκολα την αμέριστη υποστήριξη του οπαδού του οικονομικού εξισωτισμού, ο οποίες είναι αφοσιωμένος στη μείωση του χάσματος στους οικονομικούς πόρους των ανθρώπων. Η Κάρλα, με τη σειρά της, η οποία κατασκεύασε τη φλογέρα, θα κέρδιζε αμέσως τη συμπάθεια του οπαδού του ελευθερισμού. Ο ηδονιστής υποστηρικτής του ωφελιμισμού θα είχε ίσως δυσκολότερο έργο, είναι όμως βέβαιο ότι θα έτεινε να προτάξει -περισσότερο από τον οπαδό του ελευθερισμού και τον οπαδό του οικονομικού εξισωτισμού- το γεγονός ότι η Ανν θα αντλήσει πιθανότατα μεγαλύτερη απόλαυση από τη φλογέρα, καθώς είναι η μόνη που μπορεί να παίξει το όργανο (και ας μην ξεχνάμε τον αφορισμό «μην το σπαταλάς, για να μη σου λείψει»). Ωστόσο, ο ωφελιμιστής οφείλει επίσης να αναγνωρίσει ότι η σχετική στέρηση του Μπομπ έναντι των άλλων παιδιών θα επαύξανε την ευτυχία του σε αντίστοιχα μεγαλύτερο βαθμό, εάν έπαιρνε εκείνος τη φλογέρα. Οσο για το «δικαίωμα» της Κάρλας να καρπωθεί το προϊόν της εργασίας της, μπορεί να μην αγγίξει αμέσως τον ωφελισμιστή, ο οποίος όμως, μετά τη δέουσα ωφελιμιστική περίσκεψη, θα αναγνώριζε ώς έναν βαθμό ότι πρέπει να υπάρχουν εργασιακά κίνητρα σε μια κοινωνία που επιθυμεί η παραγωγή ωφελιμότητας να είναι βιώσιμη και να ενθαρρύνεται, με το να επιτρέπεται στους ανθρώπους να κρατούν όσα παράγουν με την εργασία τους.

Η απόφαση του οπαδού του ελευθερισμού να δοθεί η φλογέρα στην Κάρλα δεν θα ετίθετο υπό όρους -όπως ασφαλώς θα συνέβαινε στην περίπτωση του ωφελιμιστή, ο οποίος θα λάμβανε υπ' όψιν του την επίδραση των κινήτρων-, καθώς εκείνος θα προέκρινε αμέσως τη σημασία του δικαιώματος του ατόμου να διατηρεί το προϊόν της εργασίας του. Η ιδέα του δικαιώματος του ατόμου επί των καρπών του μόχθου του συνδέει τους δεξιούς οπαδούς του ελευθερισμού με τους αριστερούς μαρξιστές (όσο άβολα κι αν αισθάνονται και οι δύο με αυτή τη σύμπτωση απόψεων).

Το γενικό συμπέρασμα είναι πως δύσκολα μπορούν να απορριφθούν χωρίς δεύτερη σκέψη, ως άτοπα, τα επιχειρήματα που βασίζονται στην επιδίωξη της ανθρώπινης ολοκλήρωσης, στην εξάλειψη της φτώχειας ή στο δικαίωμα της απόλαυσης των καρπών της προσωπικής εργασίας. Οποια κι αν είναι η απόφασή μας, μπορούμε να την υποστηρίξουμε με ισχυρά επιχειρήματα, χωρίς να είμαστε κατ' ανάγκη σε θέση να πούμε, δίχως κάποιο βαθμό αυθαιρεσίας, ποιο από τα ανταγωνιστικά επιχειρήματα είναι αυτό που πρέπει να επικρατεί σε κάθε περίπτωση.