Η Μαρίκα Ρόμπου-Λεβίδη υπογράφει την πρώτη ανθρωπολογική μελέτη με θέμα το 40χρονο καθεστώς επιτήρησης που καθόρισε τη ζωή στη βόρεια Ελλάδα κατά τον 20ό αιώνα.
Εστιάζοντας στο ανατολικό τμήμα της Μακεδονίας, που δεν έχει μελετηθεί όσο το δυτικό ή το κεντρικό, δίνει προτεραιότητα στον ανεπίσημο λόγο και στις πολιτισμικές πρακτικές και διερευνά τα ζητήματα της διαφοράς, του συνόρου, της πειθάρχησης, της ένταξης ή της αντίστασης, που είναι εξαιρετικά επίκαιρα και τέμνονται με τη χάραξη πολιτικής.
Ας ανασυστήσουμε μια σκηνή. Ο χωροφύλακας εισβάλλει σε ένα σπίτι νύχτα και σφάζει με ένα μαχαίρι μια γκάιντα για να μη λαλεί, στέλνοντας το συμβολικό μήνυμα στον οργανοπαίκτη και στους γύρω του να μη μιλούν ούτε εκείνοι, αλλιώς…
Ας εστιάσουμε σε ένα από τα πολλά χωριά κοντά στη Δράμα ή στις Σέρρες όπου επί μια 40ετία (1936-1974) απαγορευόταν στους κατοίκους οποιαδήποτε δημόσια επιτέλεση της γλώσσας τους, που ήταν η σλαβική, και δεν τους επιτρεπόταν ούτε να χορέψουν στην πλατεία με τους ήχους των μουσικών οργάνων τους που ήταν εθνοτικά σημαδεμένα.
Αν υποθέσουμε ότι ήθελαν να βαφτίσουν ένα παιδί, θα φρόντιζαν να καλέσουν ζουρνατζήδες γύφτους να παίξουν στη γιορτή μια άλλη μουσική, με έναν ήχο οξύ, χωρίς τα τραγούδια τους.
Ας φανταστούμε τώρα τον ίδιο χωροφύλακα να αντιλαμβάνεται ότι η οικογένεια του νεογέννητου πίσω από την πόρτα της μιλά μεταξύ της στα σλαβικά. Τότε, με τη βοήθεια άλλων κρατικών ή παρακρατικών οργάνων, θα έπιανε τον γαμπρό και θα τον έσπαγε στο ξύλο. Και θα έσερνε έξω τον πατέρα, θα τον κρεμούσε ανάποδα σε ένα κεντρικό δέντρο, θα τον πότιζε καστορέλαιο μέχρι σκασμού κι εκείνος θα γέμιζε σκατά μπροστά σε όλους τους συντοπίτες του...
Τέτοια επεισόδια τα θυμούνται πολλοί να συμβαίνουν συστηματικά στην ανατολική Μακεδονία, από τη δικτατορία του Μεταξά μέχρι το τέλος της χούντας, όμως οι τοπικές κοινωνίες προτιμούσαν πάντα να τα αποσιωπούν και ελάχιστοι δέχονται πλέον να τα ξανασυζητήσουν.
Σήμερα, στις χορευτικές παραστάσεις των καταξιωμένων πολιτιστικών φορέων -όπως το Λύκειο των Ελληνίδων, οι Ελληνικοί Χοροί «Δόρα Στράτου» ή οι τοπικοί σύλλογοι - κανένας χορός και κανένα τραγούδι δεν έχει σλαβική ονομασία και η δημόσια εικόνα που παρουσιάζεται είναι πάντα… «ελληνοπρεπής».
Τι σημαίνουν όμως όλα αυτά για την Ελλάδα του 2016;
Η απάντηση βρίσκεται στην πρώτη μελέτη πολιτικής ανθρωπολογίας που εκδόθηκε για την ανατολική Μακεδονία. Είναι οι Επιτηρούμενες ζωές. Μουσική, χορός και διαμόρφωση της υποκειμενικότητας στη Μακεδονία (εκδ. Αλεξάνδρεια) της Μαρίκας Ρόμπου-Λεβίδη. Ενα βιβλίο που συμβάλλει στη βαθύτερη κατανόηση του Μακεδονικού Ζητήματος, σήμερα που οι εθνικισμοί σκιάζουν και πάλι στην Ευρώπη.
Κοινωνική ανθρωπολόγος με προηγούμενες σπουδές στις Πολιτικές Επιστήμες, η συγγραφέας εστιάζει από το 1995 το ενδιαφέρον της στην πρώην επιτηρούμενη ζώνη κατά μήκος των βορείων συνόρων της χώρας και χρησιμοποιεί εδώ το οπλοστάσιό της ως ερευνήτριας της χορευτικής έκφρασης για να προσεγγίσει τις πολιτισμικές πρακτικές στην ελληνοβουλγαρική μεθόριο και για να «διαβάσει» μέσα από αυτές τις εκεί κοινωνίες. «Διότι εκεί η γλώσσα, ακόμη και των τραγουδιών, αποτέλεσε κριτήριο πολιτικού διαχωρισμού, και η απαγόρευσή της άφησε ανεξίτηλα χνάρια στις συνειδήσεις των κατοίκων».
Μας μεταφέρει λοιπόν σε έναν γλωσσικά κατακερματισμένο και επικοινωνιακά απομονωμένο χώρο, μας εισάγει στις κοινότητες των σλαβόφωνων, φωτίζει διεισδυτικά το κρατικό καθεστώς πειθάρχησης και τα εθνικιστικά εγχειρήματα με τα οποία ήρθαν αντιμέτωποι, καλλιεργεί τον προβληματισμό μας για τις στρατηγικές του κοινωνικού αποκλεισμού και τις στρατηγικές της ένταξης, και αναστοχάζεται το κριτήριο της ετερότητας, καθώς και τους όρους συγκρότησης των εθνικών ταυτοτήτων στα σύγχρονα πολυεθνοτικά κράτη.
Οι Επιτηρούμενες ζωές ξεχωρίζουν διότι αμφισβητούν τις θεωρήσεις της θυματοποίησης. Και φέρνουν στο φως το γεγονός ότι οι άλλοτε σλαβόφωνοι πληθυσμοί της περιοχής έφτασαν στην ανάγκη να μεταφράσουν τα τραγούδια τους στα ελληνικά –δηλαδή αυτολογοκρίθηκαν- προκειμένου να μην τα απαρνηθούν ολωσδιόλου.
Η συγγραφέας παρατήρησε στις σημερινές πρακτικές τους την αναντιστοιχία ανάμεσα στα λόγια και στον ρυθμό των χορών και κατάφερε να συλλέξει πολλές σχετικές μαρτυρίες. «Η γλώσσα του σώματος πρόδωσε την απαγόρευση της γλώσσας του στόματος», όπως μου εξήγησε.
Η μεταγλώττιση έγινε συστηματικά στα τέλη του ’40, κυρίως από τις γυναίκες στα νυχτέρια τους, και καταδεικνύει μια διαχείριση του Μακεδονικού από τα κάτω που «δεν δικαιούμαστε σήμερα να την επικρίνουμε με όρους πολιτικής ορθότητας».
Διότι στα χρόνια των περιορισμών της ελευθερίας από τα πάνω -μέχρι να καταργηθούν οι «μπάρες» στην επιτηρούμενη ζώνη αλλά και αργότερα- αυτή η διαδικασία «ελληνοποίησης» «λειτούργησε ως στρατηγική ένταξης των εθνοτικά διαφορετικών Μακεδόνων, επώδυνη ενδεχομένως, αλλά οικειοθελής».
Το Μακεδονικό από τα κάτω
Στο κεφάλαιο 8 του βιβλίου παρακολουθούμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πώς μια θρησκευτική γιορτή στην ανατολική Μακεδονία έχει μετατραπεί σε διεκδίκηση εντοπιότητας. Στο Ακρινό, που με τη χάραξη των συνόρων κόπηκε στα δύο και ερήμωσε, οι Πόντιοι πρόσφυγες της περιοχής σταδιακά οικειοποιήθηκαν το παλιό πανηγύρι των σλαβόφωνων «ντόπιων» οπότε οι τελευταίοι βρέθηκαν να κάνουν τη γιορτή τους σε ένα… παρα-πανηγύρι.
Ομως όσο η Βουλγαρία ήταν Λαϊκή Δημοκρατία και μέχρι και το 2003, κάθε χρόνο, εκείνη τη μέρα, τα σύνορα άνοιγαν παράτυπα ώστε να μπορούν οι κάτοικοι της βουλγαρικής πλευράς να γιορτάζουν με τους Ελληνες πολίτες στο πατρικό σλαβόφωνο χωριό τους.
Ενα παρόμοιο επεισόδιο παρουσιάζει απαλλαγμένος από εθνικιστικές αγκυλώσεις, ο 34χρονος Βούλγαρος συγγραφέας Μιροσλάβ Πένκοφ στη συλλογή διηγημάτων Ανατολικά της Δύσης (Αντίποδες).
Ετσι προσεγγίζουν τα αλληλοσυγκρουόμενα αφηγήματα για το Μακεδονικό και οι συγγραφείς Δημοσθένης Κούρτοβικ και Ιωάννα Μπουραζοπούλου στα τολμηρά μυθιστορήματά τους Τι ζητούν οι βάρβαροι (Εστία) και Ο δράκος της Πρέσπας (Καστανιώτης), αντίστοιχα. Η μελέτη Επιτηρούμενες ζωές συνομιλεί μαζί τους, όπως συνομιλεί και με μια εκτεταμένη βιβλιογραφία σχετικών ανθρωπολογικών και ιστορικών μελετών.
Παράδειγμα, η Απαγορευμένη γλώσσα: κρατική καταστολή των σλαβικών διαλέκτων στην ελληνική Μακεδονία του Τάσου Κωστόπουλου (Μαύρη Λίστα).
Το καινούργιο που κομίζει η Μαρίκα Ρόμπου-Λεβίδη είναι ότι ανατέμνει τις διασταυρώσεις του πολιτικού στοιχείου με το πολιτισμικό. Εστιάζει στην ευαίσθητη περιοχή νότια από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, που είχε βιώσει τρεις βουλγαρικές κατοχές (1912-13, 1916-18, 1941-44), αλλά όπου η πλειονότητα των γηγενών που παρέμειναν, «αισθάνονταν Ελληνες» κι ας μιλούσαν σλαβικά.
Το κράτος και η κοινωνία των πολιτών τούς αντιμετώπιζαν ως πολίτες αμφισβητούμενης ελληνικότητας, γι' αυτό και είχαν προωθηθεί εκεί Πόντιοι, Καππαδόκες και Μικρασιάτες πρόσφυγες προκειμένου να εκκαθαριστεί το σλαβικό στοιχείο. Ωστόσο, οι σλαβόφωνοι της ανατολικής Μακεδονίας (σε αντίθεση με εκείνους της δυτικής) αναζήτησαν χαραμάδες ανάμεσα στα συμβολικά σύνορα και επέλεξαν να μετασχηματίσουν τη διαφορά τους σε ομοιότητα, κάτι που ακόμη και σήμερα φαίνεται στις πολιτισμικές πρακτικές τους.
Η μελέτη Επιτηρούμενες ζωές συλλαμβάνει αυτή τη διαδικασία και αμφισβητεί εντέλει το επίσημο, αλλά εν μέρει και το ανεπίσημο, αφήγημα σχετικά με την πολιτισμική ομοιογένεια της εντός ελληνικής επικράτειας Μακεδονίας.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας