Τέσσερα ελληνορωσικά στοιχήματα

Ενα πνεύμα προοδευτικό και σαφώς διαφοροποιημένο από εκείνο των εκκλησιαστικών κύκλων, του ορθόδοξου εθνικισμού ή του αντι-ευρωπαϊσμού, που έχουν προσπαθήσει κατά καιρούς να επηρεάσουν τη νέα ελληνορωσική προσέγγιση, φυσά αυτές τις ημέρες στο ελληνικό περίπτερο της 29ης Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου της Μόσχας (7-11 Σεπτεμβρίου).

Οι εκδηλώσεις που προγραμμάτισε στη ρωσική πρωτεύουσα το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού υπό τη νέα του ηγεσία με πρόεδρο τον Κωνσταντίνο Τσουκαλά, ενεργώντας υπό την αιγίδα του υπουργείου Πολιτισμού, με τη συνεργασία της ελληνικής πρεσβείας και της έδρας Bυζαντινών και Nεοελληνικών σπουδών του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ, ρίχνουν τους σπόρους για μελλοντικές λογοτεχνικές, επιστημονικές-ακαδημαϊκές και καλλιτεχνικές ανταλλαγές.

Το πιο ερεθιστικό όμως στοίχημα της ελληνικής αποστολής σ’ αυτή τη διεθνή συνάντηση μοιάζει να είναι ειδικότερα ο διάλογος της Ελλάδας του 21ου αιώνα με τη μετασοβιετική Ρωσία.

Βασικά ζητούμενα: η επανεκκίνηση εκατέρωθεν των μεταφράσεων με έμφαση σε έργα ζώντων συγγραφέων, η κάλυψη των μεγάλων βιβλιογραφικών κενών στην ελληνική και τη ρωσική παραγωγή, η εκπόνηση συγκριτολογικών φιλολογικών, ιστορικών, κ.λπ. μελετών και παράλληλα, η διασφάλιση εκατέρωθεν της γόνιμης λειτουργίας των εξειδικευμένων πανεπιστημιακών εδρών (στο Τμήμα της Μόσχας προεδρεύει ο καθηγητής Μ. Μπίμπικοφ και στο Τμήμα της Αγίας Πετρούπολης η ελληνίστρια καθηγήτρια Φατίμα Ελόεβα).

Βήματα που φυσικά απαιτούν κονδύλια… τα οποία δεν διαφαίνονται ακόμα στον ορίζοντα. Βήματα αναγκαία ωστόσο, για να διαμορφωθούν νέοι δίαυλοι ουσιαστικής επικοινωνίας ανάμεσα στους δύο λαούς.

Κάποτε στη Σοβιετική Ενωση τα δημοτικά τραγούδια ή ο Σολωμός ήταν αποδεκτά, ενώ ο Καβάφης δημιουργούσε αμφιβολίες για τη σκοπιμότητα της παρουσίασής του.

Ο Ρίτσος, ο Βάρναλης, ο Βρεττάκος και ο Λειβαδίτης ήταν σε πρώτη προτεραιότητα για να μεταφραστούν, ενώ ο Αναγνωστάκης «είχε κοπεί» από τον υπεύθυνο του ΚΚΣΕ για ιδεολογικά θέματα που αφορούσαν την Ελλάδα, Κ.Α. Σεμενκόφ.

Σήμερα, στη σειρά «Ελληνική Βιβλιοθήκη» του Πανεπιστημιακού Τμήματος Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας ετοιμάζονται να εκδοθούν στα ρωσικά ένας τόμος με έργα του Ε.Χ. Γονατά και μια ανθολογία Ελλήνων υπερρεαλιστών ποιητών. Ηδη έχουν κυκλοφορήσει έργα του Ελύτη, του Εμπειρίκου, του Σαχτούρη, το «Τρίτο στεφάνι» του Ταχτσή κ.ά.

Ξεχωρίζει, σε επιμέλεια της καθηγήτριας Σόνια Ιλίνσκαγια, η «Ρωσική Καβαφειάδα», έκδοση 624 σελίδων, εμπλουτισμένη με δοκίμια εκλεκτών Ρώσων για τον Αλεξανδρινό, που εγκαινίασε τη σειρά το 2001.

Κάποτε στην ΕΣΣΔ, σήμερα στη Ρωσία

Κάποτε, στην ΕΣΣΔ του Νικήτα Χρουστσόφ, οι επίσημα προσκεκλημένοι Ελληνες πεζογράφοι και ποιητές συνοδεύονταν από διερμηνείς-συνοδούς οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι, μετά το πέρας της επίσκεψης, να γράψουν μια λεπτομερέστατη αναφορά με όλα όσα σχετίζονταν με τον λογοτέχνη που συνόδευαν: πού πήγε, τι είδε, ποιους είδε, τι συζήτησε, ποιες ήταν οι εντυπώσεις του κ.λ.π…

«Η επιστήμη οφείλει πολλά στις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες! Αυτή η ‘‘παράδοση’’ μας εξασφάλισε τεκμήρια πολύτιμα για την ιστορία των ελληνορωσικών πολιτιστικών σχέσεων» σχολιάζει στην «Εφ.Συν.» ο Δημήτρης Γιαλαμάς, που έχει μελετήσει σε βάθος το Κρατικό Λογοτεχνικό Αρχείο της Μόσχας και τις αναφορές (…και ιδεολογικές προτεραιότητες) για τις επισκέψεις Ελλήνων λογοτεχνών στην ΕΣΣΔ την περίοδο 1955-1970.

Μορφωτικός σύμβουλος στην πρεσβεία της Ελλάδας, ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος (1996-2006) του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ, ζει στη Ρωσία εδώ και 32 χρόνια και εξηγεί ότι: «Οι αναφορές αυτές περιείχαν από στοιχεία της προσωπικής ζωής του Λουντέμη μέχρι τις πολιτικές απόψεις του Μυριβήλη ή τα εικαστικά ενδιαφέροντα του Τερζάκη.

Οι συνοδοί-μεταφραστές κατέθεταν το «πόνημά» τους αφ’ ενός στα αρμόδια όργανα (τα αρχεία των οποίων δεν είναι προσβάσιμα) και αντίγραφό τους στον Σύλλογο Συγγραφέων Μόσχας, υλικό που με τη σειρά του παραχωρήθηκε στο Κρατικό Λογοτεχνικό Αρχείο».

Σήμερα, στη Ρωσία του Βλαντίμιρ Πούτιν, η πρόκληση για την ελληνική αποστολή στην Εκθεση της Μόσχας είναι η ποιοτική αναβάθμιση του ελληνορωσικού πνευματικού διαλόγου.

Σ’ αυτό το αίτημα ανταποκρίνονται οι θεματικές δημόσιες συζητήσεις που είναι ο άξονας στο πολυπρισματικό πρόγραμμα (λογοτεχνία, ιστορία, γλώσσα, κινηματογράφος, εικαστικά, μουσική) του ΕΙΠ. Ενα πρόγραμμα εξωστρεφές, που ακουμπά σε καινούργιες προσεγγίσεις των προβλημάτων που ανέδειξε ο 21ος αιώνας.

Σήμερα λοιπόν, έχουν ταξιδέψει επίσημα στη Μόσχα οι συγγραφείς Γιάννης Παλαβός (γενν. 1980), Ιωάννα Μπουραζοπούλου (γενν. 1968) και Χρήστος Χρυσόπουλος (γενν. 1968) ως εκφραστές του νέου πνεύματος στην ελληνική πεζογραφία.

Αλλά ταξίδεψαν και εκλεκτοί δοκιμιογράφοι, μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας: ο ιστορικός Χάγκεν Φλάισερ (γενν. 1944, «Οι πόλεμοι της μνήμης. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος στη σύγχρονη δημόσια ιστορία»), η φιλόλογος Βενετία Αποστολίδου (γενν. 1961, «Τραύμα και μνήμη.

Η πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων» κ.ά.) και η σλαβολόγος Αλεξάνδρα Ιωαννίδου (γενν. 1966, «Υπόθεση Γκράνιν: η λογοτεχνική κριτική στο εδώλιο» κ.ά.), που θα μπορέσουν ίσως να ανοίξουν τον δρόμο σε μεταφράσεις σημαντικών μελετών.

Επίσης, ο Βασίλης Βασιλικός (γενν. 1934) στο πλαίσιο αφιερώματος σε ταινίες βασισμένες σε λογοτεχνικά έργα. Και, σαν να έχει φτάσει και ο ίδιος ο Κ.Π. Καβάφης, ως λοκομοτίβα της ελληνικής ποίησης με διεθνή ακτινοβολία, που θα παρουσιαστεί μέσω του σχετικού Αρχείου και των δραστηριοτήτων του Ιδρύματος Ωνάση.

Η ελίτ των προσφύγων

Καλεσμένοι στην Εκθεση από τους Ρώσους εκδότες τους είναι επίσης οι σταρ της παιδικής λογοτεχνίας Ευγένιος Τριβιζάς (γενν. 1946) και Αλκη Ζέη (γενν. 1925).

Πριν από μισόν αιώνα, στο διάστημα 1957-1964, η Ζέη μαζί με τον σύζυγό της, τον θεατράνθρωπο Γιώργο Σεβαστίκογλου, είχε ζήσει στη Μόσχα ως πολιτική πρόσφυγας.

Σπούδασε μάλιστα σενάριο στο Ινστιτούτο Κινηματογράφου. Εκείνη τη σκληρή εποχή διαμορφώθηκαν στη Μόσχα πολλοί μείζονες αριστεροί διανοούμενοι και καλλιτέχνες που διώκονταν στην Ελλάδα.

Ανάμεσά τους ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, ο Πέτρος Ανταίος, ο Δημήτρης Σπάθης, ο Μάνος Ζαχαρίας κ.ά. Σήμερα διαπρέπει στη Ρωσία ο Ελληνας μαέστρος Θεόδωρος Κουρεντζής.

«Στη μεταπολεμική Μόσχα είχε συγκεντρωθεί η ελίτ των προσφύγων. Επίκεντρο της δραστηριότητάς τους υπήρξε το ελληνικό πρόγραμμα του ραδιοφωνικού σταθμού της Μόσχας, από όπου πέρασαν άλλοι ως εκφωνητές, άλλοι ως συντάκτες.

Φυσικά, μεταξύ τους υπήρξαν και άνθρωποι την πολιτεία των οποίων είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς με σημερινά κριτήρια», σχολιάζει ο Γιαλαμάς. «Η δραστηριότητα αυτού του σταθμού καθρεφτίζει σε μεγάλο βαθμό την ιστορία των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων την περίοδο 1949-1981».

Ονόματα-κλειδιά για έναν καινούργιο διάλογο

Είναι γνωστό πόσο επηρεάστηκαν τα ελληνικά γράμματα από τους Ρώσους κλασικούς κι ας μην υπάρχουν σχετικές μελέτες συγκριτικής λογοτεχνίας. Αυτός ο διάλογος παραμένει ενεργός. Η διείσδυση όμως της πρόσφατης ρωσικής λογοτεχνίας στο ελληνικό κοινό είναι μηδαμινή, όπως και της αντίστοιχης ελληνικής στο ρωσικό κοινό.

Στο έντυπο του ΕΙΠ με 52 έργα ελληνικής λογοτεχνίας που μεταφράστηκαν σε ξένες γλώσσες την τριετία 2013-2015, βλέπουμε ότι στα ρωσικά μεταφράστηκε μονάχα ο «Ζορμπάς», ενώ εφέτος, από ένα βιβλίο του Τριβιζά και της Ζέη.

Από το 1993 ώς το 2012, σύμφωνα με τα αρχεία του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (πριν το καταργήσει η Ν.Δ.), έχουν μεταφραστεί στα ρωσικά 176 ελληνικοί τίτλοι, όμως το 72% προέρχεται από την αρχαία γραμματεία. Την τελευταία δεκαετία οι δόκιμοι Ελληνες πεζογράφοι εν ζωή που έχουν βγει στη ρωσική αγορά μετριούνται στα δάχτυλα.

Αντίθετα, το ενδιαφέρον των ελληνικών εκδοτικών οίκων για τη σύγχρονη ρωσική λογοτεχνία είχε ζωηρέψει μετά το 2000 και την ανάδειξη του Πούτιν, αλλά η ορμή των μεταφράσεων ανακόπηκε με την οικονομική κρίση. Σχολιάζοντας το προφίλ των νέων αστέρων της ρωσικής λογοτεχνίας, ο Γιαλαμάς σημειώνει:

«Η σύγχρονη ρωσική λογοτεχνική παραγωγή δεν έχει ‘‘μιλήσει’’ ακόμα. Υπάρχει μια σειρά πεζογράφων που εκφράζουν την επίσημη ιδεολογία στον τομέα της λογοτεχνίας και δεν θα έλεγα ότι είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς, με εξαίρεση ίσως τον Ζαχάρ Πελέπιν.

Το ίδιο ισχύει και για το αντίθετο άκρο, τους ‘‘τεχνητούς αστέρες’’ που προσπαθεί να επιβάλει η δυτική αισθητική και ιδεολογική αντίληψη και οι οποίοι δεν έχουν ενταχθεί στο ρωσικό λογοτεχνικό γίγνεσθαι, και πάλι με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως η Λουντμίλα Ουλίτσκαγια. Στην ποίηση η κατάσταση είναι ακόμα πιο ασαφής».

Απ’ την πλευρά της, η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου υποστηρίζει ότι «στη Ρωσία όσο και στη ρωσική διασπορά στη Δύση, υπάρχουν εξαίρετοι σύγχρονοι συγγραφείς ελάχιστα ή καθόλου μεταφρασμένοι.

»Δεν θα έπρεπε η εικόνα του Ρώσου στην Ελλάδα να περιορίζεται σε εκείνη του ολιγάρχη που έρχεται με το κότερό του να ξοδέψει. Η σύγχρονη ρωσική λογοτεχνία είναι ένα κλειδί για την κατανόηση όχι μόνο της ρωσικής πραγματικότητας αλλά και της νεότερης Ιστορίας της χώρας.

Θα άξιζε να εκπονηθεί πρόγραμμα επιχορήγησης μεταφράσεων από/στα ρωσικά».

Αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Ρωσικής Φιλολογίας και Σλαβικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών και δυναμική μεταφράστρια, η Ιωαννίδου επισημαίνει ότι δεν υπάρχει σεμινάριο σύγχρονης λογοτεχνίας στο Τμήμα Σλαβικών Σπουδών της Αθήνας.

Ο διάλογος έχει μείνει ξεκρέμαστος, παρότι έχει πολλά να μας προσφέρει η ανταλλαγή ιδεών με τη σημερινή Ρωσία που πέρασε στη δεκαετία του ’90 μια σκληρή περίοδο οικονομικής ύφεσης και προσαρμογής στο νέο σύστημα

Από το σημερινό ρωσικό δυναμικό, εκείνη επισημαίνει τους εξής: «Λουντμίλα Ουλίτσκαγια, Τατιάνα Τολστάγια, Βίκτορ Πελέβιν, Ζίγκισμουντ Κζιζανόφσκι, Γεβγένι Γκρίσκοβετς, Μπόρις Ακούνιν (αστυνομική λογοτεχνία), Μιχαήλ Σίσκιν (στην Ελβετία), Αλεξάντρ Σκορομπογκάτοφ (στο Βέλγιο)».

«Εάν πραγματικά θέλουμε σοβαρές ελληνορωσικές πολιτιστικές σχέσεις, πρέπει να δοθεί έμφαση στη λογοτεχνία των ζώντων Ρώσων, να έρθουν στην Ελλάδα, να συζητηθούν.

Ομως θα πρέπει να καλυφθούν δύο ακόμα βασικά κενά στην ελληνική βιβλιογραφία: είναι οι ανεπαρκώς μεταφρασμένοι συγγραφείς της σοβιετικής εποχής που ήσαν λογοκριμένοι, όπως ο Πλατόνοφ, ο Ολέσα, ο Μπίτοφ, ο Πιλνιάκ, καθώς επίσης σημαντικοί θεωρητικοί σαν τον Μπαχτίν ή τον Λότμαν».