Αγκάθι για το γερμανικό κράτος

Κι όμως. Υπάρχουν 1.500 έργα και αντικείμενα τέχνης που μπορούν να δημιουργήσουν φοβερό πονοκέφαλο στην Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση της Γερμανίας. Διότι λειτουργούν ως αποδεικτικά τεκμήρια ενός εγκλήματος με διαστάσεις ιστορικές, πολιτικές, κοινωνικές, ηθικές και πολιτισμικές, που έχει την αφετηρία του στο Τρίτο Ράιχ, και ακόμα περιμένει να αποδοθεί δικαιοσύνη.

Μιλάμε για το κληροδότημα Gurlitt, ένα σύνολο που περιλαμβάνει έργα του Ματίς, του Πικάσο, του Κουρμπέ κ.ά. καθώς και της λογοκριμένης προπολεμικής «παρακμιακής» πρωτοπορίας, τα οποία είχε αποκτήσει ο ιστορικός τέχνης Χίλντεμπραντ Γκούρλιτ (1895-1956), ένας από τους τέσσερις ντίλερ που είχαν αρμοδιότητα να συγκροτήσουν το «Μουσείο του Φίρερ», και να αγοράζουν και να πωλούν έργα τέχνης προς όφελος του Ράιχ.

Είναι μια υπόθεση από το παρελθόν, που συνδέεται με τη λεηλασία των εβραϊκών περιουσιών στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και με μια συσκοτισμένη πτυχή της ιστορίας του Ολοκαυτώματος, αλλά έχει αποκτήσει ειδικό βάρος στην παρούσα συγκυρία.

Διότι ακόμα και σήμερα, μετά την πολεμική που έχει ξεσπάσει στα γερμανικά και διεθνή ΜΜΕ, δεν έχει διευκρινιστεί το ιδιοκτησιακό καθεστώς 499 έργων από τα 1.500, και παραμένει ύποπτος ο τρόπος απόκτησής τους.

Αυτό όμως είναι μονάχα η κορυφή του παγόβουνου της υπόθεσης Γκούρλιτ. Διότι ο καλλιτεχνικός αυτός θησαυρός ήταν κυριολεκτικά εξαφανισμένος για παραπάνω από 40 χρόνια.

Από τον θάνατο της συζύγου Γκούρλιτ το 1965. Είχε μείνει έξω από τη διεθνή επιχείρηση επιστροφής των πολιτιστικών αγαθών που οι ναζί είχαν βίαια αποσπάσει, κατασχέσει, κλέψει ή και αγοράσει εκβιαστικά από τους ιδιοκτήτες τους στη Γερμανία ή στις υπό κατοχή χώρες μετά το 1933. (Οι «Μνημείων άντρες» δεν ενόχλησαν τον Χίλντεμπραντ).

Αλλά είχε μείνει έξω και από τη δημόσια θέα μέχρι το 2012 και το 2013. Τότε ανακαλύφθηκε η κρυψώνα του χάρη σε μια επιδρομή της Εφορίας σε ιδιοκτησίες του υιού Γκούρλιτ, Κορνέλιους, στο Μόναχο και στο Ζάλτσμπουργκ αντίστοιχα. Και τότε άνοιξε ο ασκός του Αιόλου για τη σημερινή πολιτική εξουσία της Γερμανίας, που με την αμφίθυμη διαχείριση της υπόθεσης έχει δημιουργήσει ανησυχία εντός και εκτός των γερμανικών συνόρων.

Εδώ, τον ρόλο της αλογόμυγας αλλά και του πιθανού εγγυητή του γοήτρου της, παίζει ο Πολωνός Ανταμ Σίμτσικ, ο 45άρης σούπερ σταρ των επιμελητών εκθέσεων και καλλιτεχνικός διευθυντής της documenta, του κορυφαίου εκθεσιακού θεσμού για τη σύγχρονη τέχνη που εδρεύει στο Κάσελ, αλλά ειδικά για το 2017 θα παρουσιαστεί και στην Αθήνα.

Από το 2013 ο αντισυμβατικός Σίμτσικ πρότεινε να παρουσιάσει στην documenta το σύνολο του κληροδοτήματος Γκούρλιτ και την ιστορικο-κοινωνική διαδρομή του, ως ανοιχτό αρχείο, προσβάσιμο σε ένα ευρύτατο κοινό. (Στην προηγούμενη διοργάνωση, το 2012, καταμετρήθηκαν 1 εκατομμύριο επισκέπτες.)

Ομως ο Κορνέλιους Γκούρλιτ (1932-2014), λίγο πριν πεθάνει, κατέστησε κληρονόμο του το Μουσείο Τέχνης της Βέρνης και ο Ελβετός διευθυντής του απευθύνθηκε καταρχήν στην Πινακοθήκη της Στουτγάρδης για μια πρώτη έκθεση.

Την ίδια περίοδο μια διεθνής Task Force με δικηγόρους, ιστορικούς τέχνης, εκπροσώπους οργανισμών διεκδίκησης κ.ά., συγκροτήθηκε από τη γερμανική κυβέρνηση για να ταυτοποιήσει την προέλευση των έργων του κληροδοτήματος.

Oμως τα αποτελέσματα της παρέμβασής της ήταν πενιχρά και το Διεθνές Ισραηλιτικό Συμβούλιο τής άσκησε σφοδρότατη κριτική για έλλειψη διαφάνειας. Μονάχα πέντε (5!) έργα ταυτοποιήθηκαν στο διάστημα 2013-2015, και ήδη τα τέσσερα επιστράφηκαν στους νόμιμους κληρονόμους τους. Ανάμεσά τους ένας Ματίς - η «Καθιστή γυναίκα» - και ένας Λίμπερμαν.

Στο μεταξύ, ένας εξάδελφος Γκούρλιτ αμφισβήτησε την εγκυρότητα της διαθήκης. Από την πλευρά της, η υπουργός Πολιτισμού και ΜΜΕ της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης Μόνικα Γκρούτερς ανακοίνωσε τη δημιουργία στο άμεσο μέλλον ενός ερευνητικού Ιδρύματος για τα απολεσθέντα έργα τέχνης, αλλά ακόμα αρνείται σθεναρά να δώσει το επίσημο πράσινο φως στον Σίμτσικ. Γιατί άραγε;

Το διακύβευμα αυτής της υπόθεσης είναι εξαιρετικά κρίσιμο: είναι το «ξέπλυμα» (ή όχι) της λεηλασίας έργων τέχνης από τους ναζί.

Γι’ αυτό και η «ανεξίτηλη παρουσία» του κληροδοτήματος Γκούρλιτ στη γερμανική ιστορία του 20ού και του 21ου αιώνα διαβάζεται και ως αλληγορία για τη συγκάλυψη και την αποκάλυψη της αλήθειας. Μια αλληγορία που περιμένει τον επίλογό της.

Η ορατή πιθανότητα να σπάσει η ενότητα του κληροδοτήματος και να διασκορπιστούν τα έργα μεταξύ κληρονόμων Γκούρλιτ, αρχικών ιδιοκτητών και ερευνητικού φορέα, πριν εκτεθούν δημόσια, θα είναι η χαριστική βολή για να εξαφανιστούν τα ίχνη μιας σκοτεινής πολιτικής και πολιτισμικής πραγματικότητας στη μεταπολεμική Γερμανία.

Το όραμα του Σίμτσικ

Ο Ανταμ Σίμτσικ σκέφτεται ανάποδα από τους περισσότερους ομόλογούς του που χτίζουν τη φήμη τους επενδύοντας σε εκθέσεις με έργα που σκανδαλίζουν. Και επειδή ακριβώς αντιλαμβάνεται τη διεθνή documenta ως ένα φόρουμ δημόσιου διαλόγου για τα ανοιχτά ζητήματα του καιρού μας διεκδικεί για την επικείμενη 14η διοργάνωση ολόκληρο το κληροδότημα Γκούρλιτ ως ενότητα.

Θέλει δηλαδή τόσο το «καθαρό» τμήμα με τα έργα που δεν έχουν αμφισβητούμενη προέλευση όσο και το «προβληματικό» τμήμα, με τα έργα για τα οποία εκκρεμεί η διερεύνηση της προέλευσής τους. Γι’ αυτό και προτείνει την παρουσίαση του κληροδοτήματος με ουδέτερο πρόσημο, ως αρχείο, πλαισιωμένο όμως με διαλέξεις και ντιμπέιτ που θα αναδείξουν τις ποικίλες διαστάσεις του. Οπως δήλωσε προχθές στην «Εφ.Συν.»:

«Αυτόν τον καιρό επεξεργαζόμαστε με μια ομάδα από αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες και επιμελητές εκθέσεων τη λογική της παρουσίασης του κληροδοτήματος στην Πινακοθήκη (Neue Galerie) του Κάσελ.

»Η απόφαση που θα ανοίξει τον δρόμο για την εκτέλεση της διαθήκης του Κορνέλιους Γκούρλιτ αναμένεται αυτές τις ημέρες από το αρμόδιο γερμανικό δικαστήριο. Και έχουμε πολύ σοβαρούς λόγους να πιστεύουμε ότι το σύνολο των έργων τέχνης θα μετακομίσει στο Μουσείο Τέχνης (Kunstmuseum) της Βέρνης».

Η προσέγγιση του Σίμτσικ είχε διαμορφωθεί από τότε που είδε στον Τύπο την εικόνα ενός έργου που βρέθηκε στην κατοικία του Κορνέλιους. Ηταν του Γκυστάβ Κουρμπέ από μια διασκορπισμένη σειρά έργων για τους απόκληρους της κοινωνίας, και δεν είχε δηλωθεί ποτέ ως μέρος του κληροδοτήματος Γκούρλιτ. Εικόνιζε τον Ζαν Ζουρνέ, απόστολο του ουτοπικού σοσιαλισμού του Φουριέ.

Και όπως σχολίασε ο Σίμτσικ σε συνέντευξή του (Suddeutsche Zeitung,15/4/2015):

Θα ήθελα να παρουσιάσω αυτή τη σειρά και να ανοίξω μια συζήτηση για τον σημερινό ρόλο της τέχνης. Διότι ο Κουρμπέ ζωγραφίζει τον αποκλεισμό και την εκμετάλλευση των ανθρώπων αλλά και την ελπίδα για κοινωνικό μετασχηματισμό που κουβαλούν οι προοδευτικές ιδέες

Η μεγάλη εικόνα

Η υπόθεση Γκούρλιτ είναι μέρος ενός πολύ ευρύτερου φαινομένου πολιτικής εκμετάλλευσης ή και λογοκρισίας της καλλιτεχνικής έκφρασης αλλά και αποστέρησης των λαών από τα έργα της καλλιτεχνικής τους δημιουργίας, κάτι που συνέβη στις πρώην αποικίες των ευρωπαϊκών δυνάμεων.

Από αυτήν την άποψη εντάσσεται και στις συζητήσεις για τη διαχείριση της μνήμης, για την κατασκευή της εθνικής ταυτότητας, για τα αλληλοσυγκρουόμενα αιτήματα επαναπατρισμού ή ελεύθερης διακίνησης έργων πολιτισμού κ.ο.κ.

Δεν είναι τυχαίο ότι το θέμα αναλύεται σε βάθος σε μια συζήτηση που διοργάνωσε ο Ανταμ Σίμτσικ με τους καλλιτέχνες Μαρία Αϊχορν και Χάνς Χάακε και τον ιστορικό τέχνης Αλεξάντερ Αλμπερο. Μια συζήτηση που δημοσιεύτηκε στον πρώτο τόμο από τους τέσσερις του περιοδικού της documenta 14, το οποίο εκδόθηκε ταυτόχρονα στην Αθήνα και στο Κάσελ υπό τον τίτλο South as a state of mind http://www.documenta14.de/en/south/

Κεντρικό θέμα του η συνθήκη της αποστέρησης των λαών του παγκόσμιου Νότου από τη γη τους και το έχει τους: ένα πρόβλημα βαθύτερο που ίσως και να προαναγγέλλει την αναγκαιότητα να αναστοχαστούμε τα κοινά με νέους όρους, σε έναν κόσμο που θα μοιράζεται τη γνώση όσο και τους φυσικούς πόρους.