Ξεπερνώντας την απώλεια

Πατέρας και γιος. Πάντα κοντράρανε ο ένας τον άλλον, το έχει πει η λογοτεχνία εκατοντάδες φορές. Αλλά πάντα για να δείξει κάτι διαφορετικό για την κοινωνία. Αυτή τη φορά, ο πατέρας που μας ενδιαφέρει υπήρξε στρατιωτικός και χασάπης και πολλά άλλα, και ο γιος «απολιτίκ μ’ αριστερόφερνες παρέες», μαθηματικός που εργάζεται σε γερμανικά πανεπιστήμια, και μουσικός με θητεία σε μικρά στέκια στο Μόναχο ή σε σαλονικιώτικες νεομπουάτ.

Ο πατέρας είχε τολμήσει «τ’ ανομολόγητα σε πόλεμο κι ειρήνη». Είχε το θάρρος «να βουτηχτεί στο βούρκο για να σώσει έναν δικό». Και είχε το κουράγιο «ν’ αφοσιωθεί σ’ οικογένεια ολόκληρος». Ομως στην τελική που κύλησε, «ταχτάριζε το τέρας, το τάιζε, το κέντριζε, το 'βαζε να γρυλίζει, τέλος το ξαμολούσε, το τσίγκλιζε με τις φωνές κι αισχρές και τραγικές χειροδικίες».

Και η γειτονιά άκουγε τους σπαραγμούς... Ποιος όμως υπήρξε στ’ αλήθεια αυτός ο άνθρωπος; Τι φανέρωσε η απουσία του μετά τον θάνατό του το 2009; Τι κληροδότησε στον γιo του; Τι μένει από τη σχέση τους, και από τη σχέση μας με τους προγόνους και το πριν-την-κρίση;

Ο Βασίλης Καράδαης προτείνει με το Νειρολόι (Νεφέλη) του μια απάντηση εμπειρική και αλληγορική. Είναι ένα σπονδυλωτό αφήγημα, με απελευθερωμένη γλώσσα, με εικόνες υπερβατικές, που διαπραγματεύεται με μη αλγεβρικό τρόπο το θέμα της απώλειας, αντιστρέφοντας τις έτοιμες ιδέες.

Αυτός ο πρωτοεμφανιζόμενος Θεσσαλονικιός συγγραφέας συνθέτει 22 ιστορίες-διαμαντάκια, με πρώτη ύλη κάποια μικρά συμβάντα της καθημερινότητας όπου πρωταγωνιστεί ο πατέρας, χωνεμένα μέσα σε αναμνήσεις του γιου, που χωνεύονται με τη σειρά τους μέσα σε όνειρά του, έτσι ώστε η απουσία του πατέρα μετατρέπεται σε παρουσία, και ξεσκεπάζονται τα καταχωνιασμένα συναισθήματα και των δύο.

Ολα αυτά κουρδίζονται με έναν λόγο που έχει ξεπεράσει τα σχολικά ταμπού, που ξεθάβει εκφράσεις των γιαγιάδων, που κόβει συλλαβές, και παίζει με τις παρηχήσεις δίνοντας αντίστοιχα στις φράσεις ρυθμό ρεμπέτικο, τζαζ, γκραντζρόκ ή ρέγκε, όπως στα τραγούδια που παίζει ο Καράδαης. «Το κόλλημά μου με την προφορικότητα», μου έλεγε, «και με τον μικρορυθμό του λόγου το έχω από τότε που ο δάσκαλός μου στην κιθάρα προσπαθούσε να μου μάθει αυτοσχεδιασμό».

Θα 'ναι αλλιώς

Στο Ονειρολόι-Μοιρολόι-Νειρολόι, η γνώση που φρενάρει την ελπίδα «είναι ένα χέρι που χώνεται σιγά σιγά στον κόσμο σου μέσ' απ’ την καρδιά, χώνει ένα δάχτυλο, τραβά 'πό δω τραβά 'πό κει», ανοίγει πιο πολύ την τρύπα, και κάποια στιγμή τραβάει προς τα μέσα, «κι ο κόσμος σου λυγίζει απ’ την πίεση, παραμορφώνει, τραβιούνται όλα μες στην τρύπα κι αλλάζουν σχήμα και χρώμα καθώς το χέρι αυτό το βαρύ φέρνει τα μέσα έξω». Κι εσύ τσουλάς σε έναν διάδρομο που γίνεται καμπύλος ή σα ράμπα για σκεϊτάδες. «Ωσπου κάποτε να 'ρθείς τα μέσα έξω. Και θα 'σαι πια αλλιώς· κι ούτε θα ξέρεις πόσο».

Αν λοιπόν ο σημερινός κόσμος θέλει τα νεοφιλελεύθερα δεδομένα να παραμένουν σταθερά και αφήνει τα συναισθήματα να είναι ρευστά, το Νειρολόι αντιπροτείνει στον αναγνώστη έναν κόσμο όπου τα τοπία, τα σπίτια, οι ταυτότητες - όλα μπορούν να είναι ρευστά εκτός από τα συναισθήματα που είναι σταθερά. Σαν τη στοργή του πατέρα, παρούσα σε όλες σχεδόν τις ιστορίες, την οποία ο γιος-αφηγητής θα εκτιμήσει μετά τον θάνατό του.

Ετσι αυτό που σχολιάζει ο Καράδαης είναι: «η σταθερά της απώλειας ανθρώπων, γενεών, σχέσεων, τόπων διαμονής, εντέλει και του εαυτού. Και η ανάγκη μας να βολευτούμε εν ζωή ακόμη, με κάποια έννοια συνέχειας που να την ξεπερνάει».

«Να ξυπνάω ο πατέρας, να σηκώνομαι ο γιος»

Υπάρχουν δύο πολύ δυνατές ιστορίες στο Νειρολόι, που κρύβουν τους υποσυνείδητους φόβους του γιου, ότι πλήγωσε τον πατέρα του και ότι δεν θα μπορέσει να τον κρατήσει ζωντανό μέσα του. Φόβους που μεταφορικά κοντράρονται με τον κυρίαρχο κοινωνικό νεοδαρβινισμό.

Στα «Παιχνίδια που σκοτώνουνε παιδιά», ο καταλύτης είναι ένας γείτονας που ζητά τη βοήθεια του γιου για να επισκευάσει ένα τηλεκοντρόλ, αλλά δεν καταλαβαίνει τίποτα από νέα τεχνολογία. Εκεί ξεπροβάλλει η εικόνα των παιδιών που ζορίζονται με το υποχρεωτικό παιχνίδι της μάθησης, και κατηγοριοποιούνται ως παιδιά με νοητική υστέρηση.

Επειτα γίνεται το άλμα, και στη θέση του γείτονα εμφανίζεται ο πατέρας. Και τότε ο γιος αφυπνίζεται. Αραγε ο πατέρας του ένιωσε λίγος, λειψός, απογοητευμένος; Μήπως αισθάνθηκε πως η πραγματικότητα τον είχε ξεπεράσει; Αυτή η νέα πραγματικότητα που εκπροσωπούσε ο γιος-επιστημονικός συνεργάτης καθηγητάδων. Μήπως ο πατέρας αποζήτησε να κάνει διάλειμμα;

Να βγει, άμα λάχει, έξω κι απ’ τον κόσμο». Αρα και να πεθάνει; Γιατί «είν’ η εποχή που σου μαθαίνει να σωπαίνεις, να υπολογίζεις, να παρατηρείς, να κοιτάς την περισσότερή σου ώρ’ αλλού, έξω απ’ το παράθυρο, ψηλά. Ή άντε χαμηλά, σκυφτά και ταπεινά…

Στις «Ιδέες του πυρετού» μπλέκονται οι εικόνες του πατέρα στο νοσοκομείο. Στη μια είναι μουδιασμένος μετά το αυτοκινητικό δυστύχημα όπου παραλίγο να σκοτωθούν με τη γυναίκα, την κόρη και την εγγονή του. Στην άλλη είναι ετοιμοθάνατος, με πύον στον πνεύμονα απ’ τα τσιγάρα, και βήχει ακατάπαυστα. «Τον έβλεπα κείνες τις μέρες με δέος, πώς φερνότανε στις τύψεις, στον τρόμο, στ’ ανεξήγητο, και στο σπασμένο τσαμπουκά, σ’ όλα με την αξιοπρέπεια της σιωπής».

Ο γιος, που τόσες φορές υπήρξε εγκληματικά αδιάφορος, που σε ένα άλλο ονειρολόι αρνήθηκε να τον φιλήσει, τώρα θέλει να τον καταλάβει. Και τώρα συνειδητοποιεί σχεδόν σοκαρισμένος πως κι ο ίδιος καπνίζει και έχει «βηχωδείες» κάθε πρωί. Γιατί λαχταράει «όσο μπορώ, όσο μου πάει, να ξυπνάω ο πατέρας και κατόπιν να σηκώνομαι ο γιος».

Πώς συνεχίζουμε;

Το Νειρολόι δεν αφηγείται ένα τραύμα ούτε ένα ξεκαθάρισμα λογαριασμών. Η αγάπη -μια αγάπη που κερδίζεται- ξεχειλίζει από κάθε σελίδα. Ωστόσο δεν είναι αυτός ο κανόνας κι ο συγγραφέας το ξέρει καλά. Βρήκε το Μαμά (Ωκεανίδα) της Μαργαρίτας Καραπάνου για τη Μαργαρίτα Λυμπεράκη «τρομαχτικό». Θυμάται αχνά την Επιστολή στον πατέρα του Κάφκα (Ινδικτος), αλλά δεν μπορεί να ξεχάσει την Αμέριμνη δυστυχία του Πέτερ Χάντκε (Νεφέλη), «δε γυρνάνε οι σελίδες απ' το βάρος».

Πρόσφατα κυκλοφόρησαν επίσης μια ποιητική σύνθεση του Βασίλη Αμανατίδη (μ-otherpoem, Νεφέλη) και ένα μυθιστόρημα της Ελενας Μαρούτσου (Οι χυδαίες ορχιδέες, Κίχλη) για τη σκιά των γονιών στα παιδιά τους. Ανεξάρτητα όμως από τις προεκτάσεις του κάθε κειμένου, το ζητούμενο είναι, λέει, «πώς σκατά συνεχίζουμε;».

Τα κλισέ πάντως, ότι π.χ. πρέπει να σκοτώσεις τον πατέρα σου για να κάνεις κάτι στη ζωή σου, «πατάνε συνήθως σε πολύ πλατιές αλήθειες», παραδέχεται ο Καράδαης. Για εκείνον όμως το «σκοτώνω» είναι «συνώνυμο του “κατανοώ”, “απομυθοποιώ”, “ενσωματώνω”». Και είναι πιθανό, λέει, τον «πατέρα», «δάσκαλο», «πρότυπο» (ή «περπατούρα»), να χρειάζεται «να τον σκοτώσεις αφού έχει πεθάνει ο άνθρωπος. Στην Ελλάδα πάντως, ακόμα να σκοτώσουμε τους αρχαιοέλληνες και το χριστιανισμό (σχέση στοργής, μεταξύ άλλων), στη Γερμανία ακόμα να σκοτώσουνε το ναζισμό (σχέση τραυματική). Και πολλοί από μας, ακόμα να σκοτώσουμε αυτό που λέμε “πρώτο μας έρωτα”…».