Λογοτεχνία των νόμιμων καταλήψεων

Και όμως! Υπάρχει μια ιδιαίτερη πειραματική γραφή που είναι ταυτόχρονα λογοτεχνική και αρχιτεκτονική σαν να θέλει να εκφράσει κρυμμένες επιθυμίες ή όνειρα των κτισμάτων που άδειασαν. Την εισηγείται ο συγγραφέας, αρχιτέκτονας και φιλόσοφος Αριστείδης Αντονάς, ο οποίος έχει αποτυπώσει ορισμένες εκδοχές της σε είκοσι μελέτες για την ελληνική πρωτεύουσα, με τίτλο Πρωτόκολλα των Αθηνών.

Ο ίδιος μιλά για αφαιρετικά θεατρικά έργα γραμμένα σε νομική γλώσσα, που εκτυλίσσονται στην πόλη και αναφέρονται σε κάποια διαφορετική καθημερινότητα: την (καινούργια μας) καθημερινότητα της μετάβασης από τον χώρο απόσυρσης, προς τη σκηνή της πόλης. Η συγκεκριμένη «γραφή» δεν μπήκε σε βιβλιοπωλείο αλλά σε μουσείο!

Από τις 7 Μαρτίου μέχρι τις 26 Απριλίου ολόκληρος ο χώρος του Ελβετικού Μουσείου Αρχιτεκτονικής στην πόλη της Βασιλείας (Basel), έχει παραχωρηθεί στην έκθεση αυτών των εργασιών του Αντονά για την Αθήνα. Μάλιστα η ίδια η πρόσοψη του μουσείου ανακοινώνει με εμβληματικό τρόπο τα Protocols of Athens στα έξι τεράστια παράθυρά της.

Πνευματικό παιδί του Ε. Χ. Γονατά και του Ζακ Ντεριντά, ο Αντονάς έχει ξεχωρίσει από το ’90 διότι με όλες του τις παρεμβάσεις, λογοτεχνικές, θεατρικές, αρχιτεκτονικές, ψηφιακές, προσεγγίζει φιλοσοφικά την πραγματικότητα.

Χαρακτηριστικά, τα αφηγήματά του ο Φλογοκρύπτης, ο Χειριστής, Αριθμοί, Η Τραγουδίστρια και Η Πολυθρόνα (εκδ. Αγρα), το θεατρικό Γραφείο, η συμμετοχή του σε διεθνή πρότζεκτ όπως το κοινό έργο Monument to Transformation (με τον Ζίζεκ και τη Σαντάλ Μουφ).

Αντίστοιχα και τα Πρωτόκολλα γεννήθηκαν μέσα από έναν φιλοσοφικό αναστοχασμό για τον «Δυτικό Ανθρωπο», και ειδικότερα για τη σχέση του πολίτη του κράτους με τον χρήστη του διαδικτύου, όπως αυτή εξελίσσεται παράλληλα –και όχι κατ’ ανάγκην μέσα– στην τρέχουσα συνθήκη της οικονομίας.

Η Αθήνα ήταν λοιπόν ενδεδειγμένη γι’ αυτές τις μελέτες, αφού η κατάσταση της ανέχειας και της εγκατάλειψης στο κέντρο της, προσφέρεται ως αστική σκηνή για δράσεις που δοκιμάζουν κάποια εναλλακτική κατοίκηση της πόλης.

Μια κατοίκηση περισσότερο ή λιγότερο προσωρινή και μεταβαλλόμενη, που προδιαγράφεται, στην πρόταση του Αντονά, όχι από τον Αστικό Κώδικα ή από κάποιον νόμο αλλά με πρωτόκολλα τα οποία δεσμεύουν τους χρήστες τους, με τον τρόπο των πολλαπλών ατομικών συμφωνιών μέσω του διαδικτύου.

Η πρόκληση για εκείνον, όπως μου εξηγούσε μετά τα εγκαίνια, δεν ήταν ο εξωραϊσμός της πρωτεύουσας, αλλά η μετατροπή των κενών χώρων της σε κάτι άλλο. Οι αρχιτέκτονες αλλάζουν συνήθως το περιβάλλον, ντύνουν κάτι δεδομένο. Ο Αντονάς προτείνει να εγκατασταθούμε με διαφορετικό τρόπο στο υφιστάμενο.

Ωστόσο, για να διαδραματιστούν τα Πρωτόκολλα χρειάζεται ένας κοινός φορέας που να τα ελέγχει: να τα επιτρέπει, να τα επιλέγει και να τα παύει. «Η επιμέλεια των πρωτοκόλλων είναι το πολιτικό ζήτημα που υπαινίσσονται οι προτάσεις μου», σχολίασε στην «Εφ.Συν.». «Μπορεί να ελέγχεται από το διαδίκτυο, ή να ανατίθεται εκ περιτροπής σε καλλιτεχνικούς επιμελητές ή αρχιτέκτονες. Εκείνοι παρουσιάζουν την ιδέα τους για την ενεργοποίηση τέτοιων σεναρίων που εκτυλίσσονται σε συγκεκριμένους χρόνους σε επιλεγμένες θέσεις της πόλης. Ζητούμενη εδώ δεν είναι η βιαστική αναίρεση της αγοράς ή του κράτους αλλά κάποια ηθελημένη, παρασιτική λειτουργία των Πρωτόκολλων προς τις υπάρχουσες δομές».

Εναλλακτική Αθήνα στην Ελβετία

Το πρώτο πράγμα που βλέπει ο επισκέπτης μπαίνοντας στην έκθεση είναι τα σχέδια μιας κατοικίας που τον εξοικειώνουν με την αλλαγή των απαιτήσεων του σύγχρονου σπιτιού υπό την επίδραση του διαδικτύου.

Ο Αντονάς ονομάζει αυτή τη μελέτη «Κατοικία του φιλόσοφου Σλάβοϊ Ζίζεκ» και εννοεί τον χώρο που καλύπτει ταυτόχρονα την ανάγκη της απόσυρσης και της δημόσιας έκθεσης. Ξεκινά από την ιδέα ότι σήμερα η δυναμική της κοινότητας ρίχνει τον άνθρωπο σε ένα μόνο προνομιακό έπιπλο που τείνει να οργανώνεται μαζί με την δικτύωσή του στο Ιντερνετ.

Ενα δημόσιο στούντιο μαγνητοσκοπήσεων και ηχογραφήσεων και ένας χώρος προβολών οργανωμένα γύρω από ένα κρεβάτι γίνονται λοιπόν ο ελάχιστος χώρος της κατοικίας, και η μονάδα συμμετοχής σε κάποια αόρατη κοινότητα.

Στις επόμενες τρεις αίθουσες της έκθεσης, παρουσιάζονται οι είκοσι μελέτες για την Αθήνα που εστιάζουν σε δυνατότητες για δράσεις στη σκηνή της πρωτεύουσας ανάλογα με «πρωτόκολλα» που επίσης εκτίθενται και που επεξεργάστηκε νομικά ο Αντονάς μαζί με τον Θάνο Ζαρταλούδη, καθηγητή στη Νομική Σχολή του Κεντ.

Οι περισσότερες μελέτες δεν έχουν πραγματοποιηθεί, όμως από τις υλοποιημένες ξεχωρίζει το «Ανοικτό Γραφείο» που είχε λειτουργήσει το 2011 στον Κεραμεικό ως πρόσκληση για συγκέντρωση. Κέντρο της εγκατάστασης αποτελεί ένα επαναλαμβανόμενο τραπέζι, «το ηττημένο κοινωνικό έπιπλο του σπιτιού» που προσφέρεται σε κοινή χρήση στον δρόμο και σε ακάλυπτους χώρους.

Τότε, στο πλαίσιο του πρότζεκτ Remap, είχαν τοποθετηθεί σε έναν προσβάσιμο ημι-δημόσιο χώρο κοντά στην πλατεία Αυδή, 48 τραπέζια, 100 σκαμπό, 148 λάμπες εργασίας, 9 μέτρα βιβλιοθηκών, ένας εκτυπωτής και ένας ψύκτης νερού ως σκηνή για μια ακαθόριστη κοινοτική δράση.

Το «ανοικτό γραφείο» είναι όμως επίσης ένα ιδιαίτερο νομικό κτίσμα. Προδιαγράφεται από το τρίτο πρωτόκολλο που παραχωρεί ακάλυπτους χώρους σε χρήσεις δημόσιου συμφέροντος.

«Τα Πρωτόκολλα επικοινωνούν με τα θεατρικά μου έργα», λέει ο Αντονάς. «Αλλά και η αρχιτεκτονική στην οποία δεσμεύομαι αναφέρεται σε κάποια θεατρικότητα, στον βαθμό που προκαθορίζει δράσεις όπως το κάνει μια παρτιτούρα. Η γραφή είναι πάντοτε το μέσον μου ό,τι και να κάνω.»

«Δεν είμαι τρεις άνθρωποι»

«Δεν διαχωρίζω τον εαυτό μου σε συγγραφέα, φιλόσοφο και αρχιτέκτονα», διευκρινίζει σήμερα ο Αντονάς.

«Δεν είμαι τρεις άνθρωποι. Είμαι όπως όλοι ριγμένος σε αυτόν τον κόσμο χωρίς να καταλαβαίνω γιατί. Δυσκολεύομαι επίσης, όπως όλοι, να διαχειριστώ την ιδιαίτερη σημερινή συνθήκη. Η αδυναμία μου με καθοδηγεί, όχι η δύναμή μου. Στη δική μου αδυναμία προστέθηκε αυτή της πόλης που μένω, της Αθήνας, και της χώρας όπου γεννήθηκα. Λειτουργώ μπρος στην αδυναμία στο ατομικό επίπεδο, που αναγκαστικά το φέρει καθένας μαζί του σαν αίνιγμα και σαν μόνιμο χώρο επιστροφής, και στο συλλογικό, που μπορούμε να το παρατηρήσουμε από τα έξω. Αυτό το δεύτερο το χαρακτηρίζει κάποια θεατρικότητα, που κρατά ενεργές τις κοινότητες. Οι κοινότητες βασίζονται σε κοινές δεσμεύσεις, σε «πρωτόκολλα» που για κάποιο λόγο σεβόμαστε από κοινού. Δεν βγαίνουμε λ.χ. γυμνοί στον δρόμο το καλοκαίρι. Περπατάμε στα πεζοδρόμια. Η κρίση διάβρωσε και τέτοια τετριμμένα πρωτόκολλα της καθημερινότητας. Ετσι στην Αθήνα είχαμε για πολύ καιρό το παράδοξο των κατοικημένων δρόμων και των κενών σπιτιών. Αυτή η διαταραχή των πρωτοκόλλων της καθημερινότητας με κέντρισε ως θεατρική δυνατότητα. Η πρώτη μου ενόρμηση ήταν λοιπόν να γράψω ένα αδύναμο αλλά «σωτήριο» έργο που θα παιζόταν στο εγκαταλειμμένο σώμα της πόλης. Ενα έργο με ανοικτή όμως πρόσκληση προς αόρατες κοινότητες για ανάληψη ρόλων σε προδιαγεγραμμένες εφήμερες χρήσεις».