Πολική λογοτεχνία vs γεωπολιτική

Τον έλεγαν Βίκτωρ Φρανκενστάιν και τον έσωσε από τον αρκτικό πάγο ένας Αγγλος καπετάνιος που ονειρευόταν στις αρχές του 19ου αιώνα να ανακαλύψει το θρυλικό Βορειοδυτικό Πέρασμα: τον πιο σύντομο υδάτινο δρόμο ανάμεσα στην Ευρώπη και την Ασία, που θα έδινε ώθηση στις διεθνείς εμπορικές συναλλαγές. Αυτόν που για πρώτη φορά στην Ιστορία τον διέσχισε πλοίο μόλις το 2007…

Προς την ίδια κατεύθυνση είχε μπαρκάρει το 330 π.Χ. ο γεωγράφος Πυθέας ο Μασσαλιώτης, που έφτασε πιθανώς μέχρι τη Γριλανδία και περιέγραψε τις εκτάσεις του πάγου στον απώτατο Βορρά, τις οποίες βάφτισε «Θούλη». Οι αρχαίοι Ελληνες χρησιμοποιούσαν και τις ονομασίες «Αρκτική» ή «Υπερβόρεια» και πίστευαν ότι πέρα από τους πάγους εκτεινόταν ένας παραδεισένιος και ειρηνικός τόπος.

Χρειάστηκε όμως να φτάσουμε στον 19ο αιώνα μ.Χ. μέχρι να διαμορφωθεί ως σοβαρή επιστημονική υπόθεση η θεωρία για μια ανοιχτή πολική θάλασσα και για ένα Ελντοράντο στον Βορρά. Ηταν μια θεωρία που κατέλαβε το φαντασιακό του δυτικού κόσμου και πυροδότησε τις φιλοδοξίες του, πατώντας όμως λιγότερο πάνω σε γεωφυσικές πραγματικότητες και περισσότερο πάνω σε γεωπολιτικές βλέψεις.

Τη συναρπαστική αυτή ιστορία αναλύει στον New Yorker η βραβευμένη με Πούλιτζερ (2016), Κάθριν Σουλτς, καταδεικνύοντας το μπρα ντε φερ της αγγλοσαξονικής προπαγάνδας με κορυφαίους συγγραφείς όπως η Μαίρη Σέλεϊ, ο Αρθουρ Κόναν Ντόιλ, ο Εντγκαρ Αλαν Πόε, ο Βερν ή ο Τσαρλς Ντίκενς κ.ά.

Ο Φρανκενστάιν έφτασε στην Αρκτική κυνηγώντας το τέρας που δημιούργησε, το οποίο είχε δραπετεύσει προς τον Βορρά για να γλιτώσει από την ανθρώπινη σκληρότητα αλλά και για να παρασύρει τον προδοτικό δημιουργό του σε έναν πολικό όλεθρο. Και ο καπετάνιος, όμως, έμελλε να δείξει ανάλογη επιστημονική αλαζονεία, με τη φιλοδοξία του να παρουσιαστεί ως ευεργέτης της ανθρωπότητας. Στο τέλος, και των δύο τα όνειρα πήραν θανατηφόρα τροπή.

Η Μαίρη Σέλεϊ ήταν 19 χρόνων όταν έγραψε τον Φρανκενστάιν που εκδόθηκε το 1818, δεκατρία χρόνια μετά τη βρετανική νίκη στο Τραφάλγκαρ και μερικούς μήνες μετά την πρώτη εξερευνητική αποστολή των νεότερων χρόνων στην Αρκτική (αποστολή του Τζον Ρος).

Αυτό το μυθιστόρημα, που ακόμα στοιχειώνει τις πολιτισμικές αναφορές μας, λειτούργησε ως προπομπός για τα σύγχρονα λογοτεχνικά είδη της Επιστημονικής Φαντασίας και του Τρόμου. Ομως στην εποχή του, εκτός του ότι ενέπνευσε το ρεύμα της «πολικής πεζογραφίας», υπήρξε ένα πολύ παρεμβατικό πολιτικό μυθιστόρημα. Διότι η Σέλεϊ υπενθύμιζε στους αναγνώστες της ότι ο κόσμος τους ήταν ήδη γεμάτος από δόκτορες Φρανκενστάιν.

Τι είχε συμβεί; Μετά τη ναυμαχία του Τραφάλγκαρ (1805) και τη σαρωτική νίκη του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού ενάντια στις ναπολεόντειες δυνάμεις, η Βρετανία βρέθηκε χωρίς ηρωική προοπτική.

Από τα χρόνια της Ελισάβετ Α' είχε συνδέσει την ταυτότητά της με τη ναυτοσύνη και την ιμπεριαλιστική επέκταση, αλλά δεν προβλέπονταν άλλες ναυμαχίες ούτε εδάφη για να φυτέψει τη σημαία της. Η θεωρία της «ανοιχτής πολικής θάλασσας» της επέτρεπε λοιπόν ιδεολογικά να επιβεβαιώσει τη ναυτική κυριαρχία της και την εθνική της ταυτότητα. Η εξερεύνηση και η κατάκτηση του Βόρειου Πόλου θα τη βοηθούσαν να φρεσκάρει το μεγαλείο της. Αυτό ακριβώς ακολούθησε: το πλατύ κοινό της βικτοριανής εποχής έπαθε εμμονή με την υπόθεση της Αρκτικής.

Από τη στιγμή όμως που οι πολιτικοί άρχισαν να «πουλάνε» στο κοινό το αφήγημα της Αρκτικής και να υπερασπίζονται την εξερεύνησή της ως ευγενές όραμα που αναδείκνυε τις υψηλότερες ανθρώπινες αρετές, οι μυθιστοριογράφοι διάλεξαν να αφηγηθούν μια διαφορετική ιστορία. Στη θέση της κατάκτησης ανέδειξαν την καταστροφή, στη θέση της επιστήμης, το απόκοσμο και το αλλόκοτο, στη θέση του ηρωισμού, τη φρίκη.

Οι περισσότεροι συγγραφείς του 19ου αιώνα που ασχολήθηκαν με τους Πόλους, σχολίασαν την ύβριν των ανθρώπων, την ανευθυνότητά τους, τις συνέπειες της παρέμβασής τους στο φυσικό περιβάλλον και την αδυναμία τους εντέλει απέναντι στις δυνάμεις της φύσης. Χαρακτηριστικός το 1838 ο Πόε στην Αφήγηση του Αρθουρ Γκόρντον Πιμ από το Ναντάκετ, όπου ο κεντρικός ήρωας έχει μια μεταφυσική ενόραση μπροστά στην πολική υδάτινη άβυσσο.

Επίσης, ο Ντίκενς που το 1857 πρωταγωνίστησε στο θεατρικό έργο Παγωμένος βυθός γραμμένο με τον Ουίλκι Κόλινς. Και ο Βερν στη Σφίγγα των πάγων του 1897 ή στο Ταξίδια και Περιπέτειες του πλοιάρχου Χατεράς (1866), όπου η εμμονή του πρωταγωνιστή με την Αρκτική τον οδηγεί στην τρέλα.

Αγγλικός σοβινισμός, ύβρις και ρετρό όνειρα του 21ου αιώνα

Οι συγγραφείς είχαν δίκιο. Οι αποστολές στην Αρκτική ήταν εξαιρετικά επικίνδυνες και είχαν τεράστιο αριθμό θυμάτων επειδή ακριβώς ορίζονταν από την ύβριν.

Η πραγματικότητα ήταν αμείλικτη και πολύ πιο θανατηφόρα, απελπιστική και αξιοθρήνητη από αυτήν που παρουσίαζε το Βρετανικό Ναυτικό. Ολοι όσοι μετείχαν λ.χ. στην πολυδιαφημισμένη αποστολή του λόρδου Φράνκλιν το 1845 (24 αξιωματικοί και 110 ναύτες σε δύο πλοία) πέθαναν από την ασιτία και τις κακουχίες σε μια περιοχή όπου επί αιώνες οι Ινουίτ μεγάλωναν τα παιδιά τους.

Οι Αγγλοι θα μπορούσαν να έχουν ευδοκιμήσει στην Αρκτική, σημειώνει η Κάθριν Σουλτς, αν δεν υπάκουαν στις προκαταλήψεις της αποικιοκρατικής Αγγλίας. «Ομως σχεδόν όλοι οι εξερευνητές του Βόρειου Πόλου αρνούνταν να μιμηθούν τους τρόπους των αυτόχθονων για να μετακινηθούν, να κυνηγήσουν, να τραφούν ή να ζεσταθούν. Παντού στην πρώην Βρετανική Αυτοκρατορία, ο αγγλικός σοβινισμός οδήγησε στον θάνατο ανομολόγητο αριθμό ιθαγενών. Εκτός από την Αρκτική, όπου ο αγγλικός σοβινισμός προκάλεσε τον θάνατο ανομολόγητου αριθμού Αγγλων».

Η μεγάλη εποχή της εξερεύνησης της Αρκτικής, στην οποία συνέβαλαν, δεν έκλεισε λοιπόν με δόξα και θρίαμβο γι’ αυτούς. Αντίθετα μάλιστα απ’ όσα πρόβαλλε το επίσημο αφήγημα, εκείνοι οι άνθρωποι του 19ου αιώνα πέθαναν μάταια, χωρίς καν να ανοίξουν τον δρόμο σε επιστημονικές ανακαλύψεις ή οικονομικά οφέλη.

Η ειρωνεία είναι ότι σήμερα, που η ανθρώπινη πρωτοβουλία προκαλεί κλιματικές αλλαγές και λιώνουν οι πάγοι, το όνειρο του εξημερωμένου Πόλου παραμερίζεται από εκείνο της παρθένας παγωμένης γης. Οπως εκείνη που είχε γοητεύσει τον νεαρό Αρθουρ Κόναν Ντόιλ, όταν είχε μπαρκάρει το 1880-81 από τη Σκοτία προς την Αρκτική, ως φοιτητής με χρέη γιατρού στο φαλαινοθηρικό «Ελπίς»!

Τότε -πριν γίνει διάσημος με τις αστικές ιστορίες του Σέρλοκ Χολμς- είχε γράψει το διήγημα Ο καπετάνιος του Πολικού Αστέρα (1883) και είχε οδηγήσει τον πρωταγωνιστή του στην τρέλα μέχρι θανάτου. Ο ίδιος ωστόσο είχε επιστρέψει γοητευμένος «από αυτή την περιπέτεια-πρόκληση στην ανθρώπινη αποκοτιά».