Τροχιές και επισημάνσεις

Τι μελετάει η ελληνική διανόηση, τι διαβάζει και τι ερμηνεύει, ποια θέματα φιλολογικά, κοινωνικά, πολιτισμικά απασχολούν τα δοκίμια και τις μελέτες ενός έτους; Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα δίνει και το στίγμα της χρονιάς που φεύγει, αφού ανανεώνει τον λογοτεχνικό Κανόνα, επικαιροποιεί κλασικές φωνές, (ξανα)συζητά το παρελθόν με νέους όρους και νέες επιστημονικές και φιλοσοφικές μεθόδους. Το έτος που πέρασε δεν είχε να παρουσιάσει μεγάλη ποσότητα, αλλά τουλάχιστον μπορεί κάποιος να πει ότι μια χούφτα βιβλία άφησαν το στίγμα τους μέσα στο 2014.

Δύο συγγραφείς εξέδωσαν θεωρητικά τους κείμενα: ο Γιάννης Κοντός («Μυστικά τοπία», εκδ. Τόπος) και ο Μάρκος Μέσκος («Προσωπικά κείμενα», εκδ. Γαβριηλίδης). Πέντ’ έξι κλασικά ονόματα απασχόλησαν πάλι τους μελετητές: ο Αλ. Παπαδιαμάντης, ο Γ. Βιζυηνός, ο Κ. Καβάφης, ο Γ. Σεφέρης, ο Ανδρ. Εμπειρίκος, ο Οδ. Ελύτης. Η σύγχρονη ελληνική γραφίδα δεν παράγει εύκολα θεωρία, δεν έχει εύκαιρη τη γενική θεώρηση εποχών ή ρευμάτων, αλλά καταφεύγει συχνά σε μονογραφίες, για να εστιάσει σε συγκεκριμένα πρόσωπα, που έχουν διαχρονική αξία.

Η Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη συγκεντρώνει σε έναν τόμο με τίτλο «Το σχοίνισμα της γραφής» (εκδ. Gutenberg) δέκα παπαδιαμαντ(ολογ)ικές μελέτες της, που καλύπτουν ένα άνυσμα είκοσι χρόνων ερευνών. Ετσι, ερευνάται η ειδυλλιακή διάσταση των διηγημάτων του Αλ. Παπαδιαμάντη, η σχέση τους με την ολλανδική ζωγραφική και τις νωπογραφίες, η πρόσληψη του Σκιαθίτη από τον Γρ. Ξενόπουλο και οι διαδοχικές φάσεις δεξίωσής του έκτοτε (από τον Ελύτη ώς την ψυχανάλυση του Saunier κι από τον Παπαγιώργη μέχρι τον Μουλλά).

Η ποίηση του Κ. Καβάφη απασχόλησε και φέτος την κριτική, αυτή τη φορά στις ομοφυλοφιλικές του ρητές και άρρητες δηλώσεις.

Ο Δημήτρης Παπανικολάου στο έργο του «“Σαν κι εμένα καμωμένοι”: Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας» (εκδ. Πατάκης) επιχειρεί μια απάντηση στην κριτική που έως τώρα εθελοτυφλούσε μπροστά στην ομοφυλόφιλη ποίηση του Καβάφη. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως όλη η ποιητική και η νεωτερική τεχνοτροπία του Αλεξανδρινού στηρίζεται στην αποκάλυψη «του ευάλωτου εαυτού» και την προσπάθειά του να την τοποθετήσει ιστορικά.

Πιο θεωρητικά και πιο πολύπλευρα τα κείμενα του Δημήτρη Τζιόβα στον τόμο «Κουλτούρα και λογοτεχνία» (εκδ. Πόλις), παρά τη μικρή τους έκταση, καταφέρνουν να πραγματευθούν ολοκληρωμένα πώς η λογοτεχνία ξεπροβάλλει από την ευρύτερη κουλτούρα της κοινωνίας και αντίστοιχα με ποιες παραμέτρους προσλαμβάνεται. Το κείμενο, οι ερμηνείες του, η παραγωγή και η πρόσληψή του διαμορφώνονται σε ένα ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο, όπου ο λόγος της λογοτεχνίας συναντά άλλους λόγους, όπως αυτόν της ιστορίας, της ιδεολογίας, της πολιτικής, της κοινωνίας κ.λπ.

Οι πολιτισμικές σπουδές εισχωρούν όλο και πιο πολύ στη μελέτη της λογοτεχνίας και της κοινωνίας. Ετσι, τα ευπώλητα ροζ μυθιστορήματα και το κοινό που τα παρακολουθεί εξετάζονται στο μικρό δοκίμιο της Εύας Στάμου «Η επέλαση της ροζ λογοτεχνίας» (εκδ. Gutenberg), όπου καταδεικνύεται ο λαϊκίστικος και συντηρητικός τους προσανατολισμός. Σε ευρύτερο πλαίσιο, η Μυρσίνη Ζορμπά συνδέει τον πολιτισμό με την πολιτική στο βιβλίο της «Πολιτική του πολιτισμού» (εκδ. Πατάκης), όπου μελετά πώς η εκάστοτε κυβέρνηση επιχείρησε κατά τη μεταπολεμική περίοδο να χειραγωγήσει τα πολιτιστικά επιτεύγματα, προσδένοντάς τα στο άρμα της ιδεολογίας της.

Ο Νίκος Μπακουνάκης, από την άλλη, ανοίγει δρόμο στη μελέτη της Ιστορίας του Τύπου με το βιβλίο του «Δημοσιογράφος ή ρεπόρτερ» (εκδ. Πόλις). Παρακολουθώντας τις ελληνικές εφημερίδες των τελών του 19ου αιώνα, ο συγγραφέας εξηγεί πώς έγινε η μετάβαση από τον δημοσιογράφο των γραφείων στον ρεπόρτερ των δρόμων, γεγονός που πυροδότησε κι άλλες αλλαγές στον τρόπο αφήγησης και στην αμεσότητα της εφημερίδας.

Δύο μεταφρασμένα κείμενα κάνουν πιο γνωστή τη φιλοσοφική επί της λογοτεχνίας σκέψη του Μιχαήλ Μπαχτίν. Το πρώτο, τα «Δοκίμια ποιητικής» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), είναι σειρά δοκιμίων του ίδιου του Ρώσου στοχαστή, που καταπιάνεται με τον εξελισσόμενο χαρακτήρα στο μυθιστόρημα μαθητείας και με τα άλλα είδη λόγου, μέσα στα οποία κυριαρχεί η πολυφωνία. Το δεύτερο με τίτλο «Διαλογικότητα: Ο Μπαχτίν και ο κόσμος του» (εκδ. Gutenberg), γραμμένο από έναν ειδικό στον χώρο, τον Michael Holquist, εξετάζει το βασικό χαρακτηριστικό του μυθιστορήματος, τη διαλογικότητα, που επιτρέπει στο μυθιστορηματικό είδος να παρακολουθεί καλύτερα την ποικιλία του κόσμου. Οποιος εμβαθύνει στα έργα του Μ. Μπαχτίν θα καταλάβει την πολυεπίπεδη φύση του μυθιστορήματος, θα καταλάβει πόσο η ανάγνωση μπορεί να αποβεί μια αρχαιολογική διαδικασία, μια περιπετειώδης ανακάλυψη αφανών υποστρωμάτων.

Τελικά, πώς διαβάζουμε και πού κατευθύνουμε τη σκέψη μας, όταν αναλύουμε τη λογοτεχνία; Ο Meyer Howard Abrams σε μια ομιλία του, που εκδόθηκε με τον τίτλο «Τι είναι μια ανθρωπιστική κριτική;» (εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης), επιτίθεται στις μεταστρουκτουραλιστικές θεωρίες: ο συγγραφέας δεν πέθανε, όπως αυτές πιστεύουν, μέσα στην αναγνώριση των πεδίων που τον συστήνουν, και ο αναγνώστης δεν χάνει την αυτόβουλη, ατομική του ματιά, όσο κι αν ξέρουμε ότι είναι κι αυτός συνισταμένη ποικίλων συνιστωσών.

Είναι τελικά τα δοκίμια για λίγους; Είναι μια κλειστή ομάδα βιβλίων που αφορούν τους επιστήμονες ή τους πολύ ψαγμένους αναγνώστες; Τα περισσότερα από τα παραπάνω έργα θίγουν ζητήματα τα οποία απασχολούν τον σημερινό άνθρωπο, τον αναγνώστη της ποιοτικής λογοτεχνίας και τον μέτοχο της παγκόσμιας κουλτούρας, για να αποκτήσει -πέρα από την προσωπική του γνώμη- και τη βαθιά πείρα των ειδικών ή την ευρεία αίσθηση του πολιτισμού μέσα στον οποίο και ο ίδιος διαβιοί.