Ο John Campbell, που πέθανε το 2009 στην ηλικία των 86 χρόνων, ήταν ο πρώτος κοινωνικός ανθρωπολόγος που έκανε επιτόπια έρευνα στην Ελλάδα. Οι έρευνές του στα μέσα της δεκαετίας του ’50 πάνω στους Σαρακατσάνους της βόρειας Ελλάδας επηρέασαν ολόκληρες γενιές ανθρωπολόγων, ενώ για τους ιστορικούς η βαθιά ματιά του ανθρωπολόγου πάνω στις κοινωνικές αξίες και σχέσεις, ιδίως στην πατρωνία, αποδείχτηκε γόνιμη (σελ. 385).
O Μαρκ Μαζάουερ, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης και στο Κολέγιο Birkbeck του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, επιμελήθηκε έναν πολυσυλλεκτικό και άκρως ενδιαφέροντα τόμο που μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον έμπειρο στις μεταφράσεις ιστορικών βιβλίων Κώστα Κουρεμένο.
Στο κλείσιμο αυτού του συλλογικού τόμου, ο Sir Michael Llewellyn Smith τονίζει ότι ο μεγάλος ανθρωπολόγος John Campbell από τα παιδικά του χρόνια ενδιαφερόταν για την Ιστορία. Μάλιστα, ο πνευματικός του ανάδοχος Ε. Ε. Evans-Pritchard διαφωνούσε με την άποψη ότι η ανθρωπολογία ήταν μια φυσική επιστήμη και τόνιζε τη σχέση της με την Ιστορία ως κλάδο της ανθρώπινης γνώσης (σελ. 381). Αυτή η πεποίθηση απεικονίζεται σε ένα μεγάλο μέρος της διανοητικής κληρονομιάς του Campbell, η οποία περιλαμβάνει όχι μόνο την έρευνά του και τις αναγκαίες δημοσιεύσεις, αλλά και μια σειρά διδακτορικών διατριβών. Και ο γνωστός ανθρωπολόγος Michael Herzfeld στη δική του συνδρομή στον τόμο τονίζει ότι η κοινωνική ανθρωπολογία αποτελεί από σημαντικές απόψεις κλάδο της επιστήμης της Ιστορίας, καθώς αποτελεί μια διερεύνηση της διάζευξης ανάμεσα σε ιδεολογία και κοινωνική επιτέλεση (σελ. 215).
Δεκατρείς είναι οι συνεισφορές σε αυτόν τον τόμο. Η σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας -πολιτική, κοινωνική και οικονομική- αντιπροσωπεύεται από έξι κείμενα, ενώ η ανθρωπολογία από άλλα έξι, ένα εκ των οποίων αφιερώνεται στον τιμώμενο ακαδημαϊκό και αναφέρεται στις διαδρομές του βίου του, ακαδημαϊκού και προσωπικού.
Τα κείμενα αναφέρονται στην Ελλάδα, ενίοτε με μετατοπιζόμενα περιφερειακά πλαίσια -η οθωμανική Ανατολή, τα Βαλκάνια των αντίπαλων εθνικισμών, ή η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου. Οι ανθρωπολόγοι εστιάζουν στις κοινότητες και στα διάφορα στάδια ιστορικής ανάπτυξής τους λίγο πριν από την εμφάνιση του εκσυγχρονισμού.
Οι ιδέες του Campbell ενέπνευσαν ακόμα και μια μελέτη πάνω στις σαρακατσάνικες αντανακλάσεις στη δαιμονολογία στο βραζιλιάνικο πλαίσιο (ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο του Joao de Pina-Cabral που ξεχώρισα στο βιβλίο). Το ανθρωπολογικό μέρος συνοψίζεται στη θεωρητική διατύπωση ότι η «κοινωνική ανθρωπολογία είναι απ’ όλες τις απόψεις μια ιστορική πειθαρχία».
Το πρώτο κείμενο στο βιβλίο είναι των Τζελίνας Χαρλαύτη/Σοφίας Λαΐου. Παρουσιάζονται τα προκαταρκτικά συμπεράσματα ενός ερευνητικού προγράμματος για την ελληνική ναυτική ιστορία τον δέκατο όγδοο αιώνα. Μέσα από ένα ευρύ φάσμα ναυτιλιακών στατιστικών και γραφημάτων, οι συγγραφείς αναλύουν τη σπουδαιότητα του οθωμανικού στόλου και την πολιτική του οθωμανικού κράτους όσον αφορά το εμπορικό ναυτικό και το εμπόριο.
Εξίσου ευαίσθητος στoυς κοινωνικούς και ανθρωπολογικούς προβληματισμούς είναι ο Μαρκ Μαζάουερ, που στο κείμενό του αναλύει την ανάπτυξη του προσκυνήματος της Τήνου, ένα νησί με πολυπληθή καθολικό πληθυσμό. Η ευμάρεια του νησιού στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στη Μεγαλόχαρη και ο Μαζάουερ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η εντυπωσιακά γοργή ανάπτυξη του προσκυνήματος ήταν μέρος μιας εθνικιστικής στρατηγικής για την κατάφαση του ελληνικού και ορθόδοξου χαρακτήρα της Τήνου και για τη σύνδεση με τον αγώνα της νέας Ελλάδας ενός νησιού που ο ρόλος του στον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας είχε σταθεί εξαιρετικά επαμφοτερίζων και αβέβαιος (σελ. 128). Ενα εξαιρετικά ενδιαφέρον συμπέρασμα, που βγαίνει από μια εξίσου γοητευτική ανάλυση με εργαλεία της κοινωνικής ιστορίας και της ανθρωπολογίας.
Σε αυτόν τον συλλογικό τόμο οι μη μυημένοι θα αντιληφθούν πόσο οξυδερκής υπήρξε ο John Campbell αναλύοντας αξίες που σχετίζονταν με το κύρος, την τιμή, την ιδέα του εγωισμού, κοινωνικούς θεσμούς μικροκοινωνιών, έννοιες που ακόμα και σήμερα έχουν επίδραση στον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε την ελληνική κοινωνία και τα «δίκτυα εξουσίας» της, σύμφωνα και με τον τίτλο του πολύ ενδιαφέροντος αυτού βιβλίου.
* Ο τίτλος είναι εμπνευσμένος από το ποίημα του Χάρη Βλαβιανού «Φθινοπωρινό ρεφραίν» που παρατίθεται στο τέλος του βιβλίου, από τη συλλογή του «Διακοπές στην πραγματικότητα» (Πατάκης, 2009).
«Δίκτυα εξουσίας στη νεότερη Ελλάδα. Δοκίμια προς τιμήν του John Campbell»
Επιμέλεια: Μαρκ Μαζάουερ. Μετάφραση: Κώστας Κουρεμένος. Αλεξάνδρεια, 2014, σελ. 400
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας