Βασιλικός – Κουμανταρέας παράλληλοι;

1954. Αθήνα. Στο ζαχαροπλαστείο «Πικαντίλυ» της Πανεπιστημίου συγκεντρώνεται η καλλιτεχνική συντροφιά της εποχής γύρω από τις ηγετικές μορφές του Νίκου Γκάτσου και του Μάνου Χατζιδάκι. Ανάμεσα στους «μεγάλους» σουλατσάρουν και φερέλπιδες νεαροί. Ενας εικοσάρης, με πλούσια καστανά μαλλιά, γυαλιά μυωπίας, και έντονη προφορά του ρο. Αρτι αφιχθείς από Θεσσαλονίκη. Συμμετέχει στη συζήτηση, γελάει και σοβαρεύει απότομα, καπνίζει μανιωδώς. Το πρώτο του βιβλίο έχει προκαλέσει εντύπωση. Δίπλα του, σιωπηλός, λεπτός και ντελικάτος, ένας «από τους πιο τσαρουχικούς ναύτες» με σκαστή άδεια από τη βάση του Βοτανικού. Γράφει και αυτός, αλλά ακόμα δεν έχει δημοσιεύσει.

Ο πρώτος, ο Βασίλης, είναι γεννημένος στη Θάσο το 1934 και μεγαλωμένος στην Καβάλα. Γόνος δημοκρατικού δικηγόρου, με γυμνασιακές σπουδές στο Κολέγιο Ανατόλια της Θεσσαλονίκης, σπουδάζει Νομικά. Ο δεύτερος είναι ο Μένης, γεννημένος στην Αθήνα το 1931, γιος τραπεζίτη και χρηματιστή, μελέτησε αγγλικά (1948) στο Λονδίνο, αποφοίτησε από το πρότυπο Λύκειο Αθηνών Μπερζάν το 1949. Σπουδάζει Νομικά και Φιλολογία.

Οι δύο νεαροί, που δεν είναι άλλοι φυσικά από τους Βασιλικό και Κουμανταρέα, γρήγορα γίνονται αχώριστοι φίλοι: «Στο κάτω-κάτω, οι άλλοι στο τραπέζι μας ανήκουν σε άλλη γενιά. Εμείς τώρα κάνουμε τη δικιά μας» σχολιάζει ο Κουμανταρέας, όταν χρόνια μετά ανακαλεί τη σκηνή της πρώτης γνωριμίας («Η μέρα για τα γραπτά και η νύχτα το σώμα», Κέδρος 1999). Ο Βασιλικός συμπληρώνει το χρονικό της φιλίας τους με πλούσιες αναφορές στην αυτοβιογραφία του («Μνήμη από μελάνι», Διόπτρα 2011).

Στον τόμο περιλαμβάνονται τα τεκμήρια της απαρχής αυτής της σπουδαίας φιλίας «που μεγάλωσε μέσα σε κόσμους μουσικής και βιβλίου, κι έμεινε απείραχτη από καθετί το καθημερινό και το μικρό» (Βασιλικός, 29.8.1957). Σαράντα επτά επιστολές (29 του πρώτου, 18 του δεύτερου) καλύπτουν σε άτακτα χρονικά διαστήματα την εξαετία 1954-1960. «Υπάρχουν τρομερά κενά ανάμεσα σε κάθε συνάντησή μας, ακόμα και σε κάθε γράμμα» διαμαρτύρεται ο Βασίλης.

Κάποτε γράμματα χάνονται ή καθυστερούν και υποσχέσεις αθετούνται, άλλοτε μαύρα σύννεφα σκεπάζουν τη σχέση προσωρινά πριν αυτή ξαναβρεί τον ρυθμό της. Μεσολαβούν προσωπικές συναντήσεις, ταξίδια στη Θεσσαλονίκη, κάθοδοι στην Αθήνα. Κάποτε το τηλέφωνο αντικαθιστά τη γραπτή επαφή. Λογοτεχνία, μουσική, προσωπικά ζητήματα, να τα θέματα που τους απασχολούν.

Το εναρκτήριο λάκτισμα της αλληλογραφικής σχέσης δίνεται στις 22.8.1954 με πρωτοβουλία του Μένη και αφορμή το πρώτο βιβλίο του Βασιλικού, για να ακολουθήσει ένα γράμμα-ποταμός.

Ο ένας βράζει κυριολεκτικά και μεταφορικά στην Αθήνα («Βρίσκομαι σε μια κατάσταση υπνοβασίας ανάμεσα στη ζέστη και τη ρουτίνα», 9.8.1954), ο άλλος λιάζεται στην εξοχή «ξαπλωμένος φαρδύς πλατύς πάνω σε τρεις καρέκλες» (14.8.1954). Γρήγορα η κατάσταση αλλάζει και οι εκκλήσεις για επικοινωνία με πολυσέλιδα γράμματα, γεμάτα νέα, ακολουθούν τις διακυμάνσεις της ψυχολογικής κατάστασης των αλληλογράφων.

Από τη μια ο Βασίλης, πρώτα έγκλειστος στην κρύα κάμαρα του φοιτητή στη Θεσσαλονίκη, μετά έφεδρος αξιωματικός στη ΣΕΑΠ Ηρακλείου, οργισμένος νέος, τέλος, στην Αμερική του 1959. Από την άλλη ο Μένης, ναύτης αρχικά, «άσωτος υιός» (26.11.1955) αργότερα στη νυχτερινή Αθήνα, υπάλληλος, τέλος, σε ασφαλιστικές και ναυτιλιακές εταιρείες. Συχνά πυκνά μπαινοβγαίνει στα νοσοκομεία εξαιτίας της «λεπτεπίλεπτης υγείας του».

Ο Μένης διαρκώς στην «αναμηρυκαστική ενέργεια του δημιουργού» (5.11.’54) πελαγοδρομεί αναποφάσιστος μεταξύ ποίησης, πρόζας και θεάτρου. Ο Βασίλης, στην πιο δημιουργική φάση της καριέρας του, γράφει και δημοσιεύει συνεχώς, γεμάτος «ελπίδες για αριστουργήματα […] για πόθους και φυγές» (11.1.’55).

Ο Μένης πρωτοδιαβάζει Κάφκα και Καμί ενθουσιασμένος και ακούει συνέχεια κλασική μουσική. Ο άλλος απαντά με Ζιντ, Μπέκετ, ή προτείνει Γκριγέ και Ντάρελ. Η αλληλοεκτίμηση διακρίνεται εύκολα πίσω από τις γραμμές και ολοφάνερα στην αποδοχή της αυστηρής κριτικής ματιάς του άλλου. Ο Μένης διαβάζει γραμμή γραμμή την πρώτη εκδοχή των «Θυμάτων Ειρήνης» (6.8.1956), ο Βασιλικός ποιητική συλλογή του Μένη (13.6.1960). Ο ένας σπρώχνει τον άλλο «να ανοίξει τα φτερά του», αλλά και να γευτεί τη ζωή: «Η ζωή μας είναι λίγη Μένη», κραυγάζει ο Βασίλης, «βιάσου λοιπόν να πεις αυτό που έχεις μέσα σου» (15.1.1960). Η αλληλογραφία κλείνει με επιστολή του Βασιλικού (6.10.1960).

Τη συνέχεια την ξέρουμε. Αν το βιβλίο που συζητιέται στη Αθήνα του ’54 είναι η «Διήγηση του Ιάσωνα», η βραβευμένη «Τριλογία» του 1961 εξασφαλίζει στον Βασιλικό μια αδιαμφισβήτητη θέση στους ανερχόμενους συγγραφείς, ανοίγοντας τον δρόμο για το «Ζ» (1964) και τη διεθνή καταξίωση. Με τον ίδιο τρόπο «Τα μηχανάκια» του δεύτερου (1962) εγκαινιάζουν την πεζογραφική καριέρα του συγγραφέα της «Βιοτεχνίας γυαλικών» (1975), της «Κυρίας Κούλας» (1978) και του «Ωραίου λοχαγού» (1982), που συνεχίζεται αδιάλειπτα ώς σήμερα.

Ομορφες οι τελευταίες σελίδες του τόμου, φέρνουν σε επαφή τον αναγνώστη με το αρχειακό υλικό το οποίο θα μπορούσε να ενισχυθεί με σχετικά τεκμήρια από το αρχείο των συγγραφέων. Κρίμα επίσης που απουσιάζει ο συνήθης στοιχειώδης φιλολογικός σχολιασμός που θα έκανε προσβάσιμες σε όλους τις σχέσεις της αλληλογραφίας με την εργοβιογραφία των αλληλογράφων. Οπως και να έχει, πρόκειται για μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα έκδοση που φωτίζει ποικιλότροπα δύο πολύ διαφορετικές στην ιδιοσυγκρασία τους -πλην χαρακτηριστικές φωνές- της μεταπολεμικής πεζογραφίας μας.

Βασίλης Βασιλικός – Μένης Κουμανταρέας

«Νεανική αλληλογραφία 1954-1960»

Επιμέλεια - Πρόλογος: Θανάσης Π. Νιάρχος, Τόπος, 2013, σελ. 136