Σημειώστε τη χρονολογία και αναλογιστείτε…

Πολύ πριν γίνει δημοφιλής διανοούμενος, ο Patrick Boucheron καταξιώθηκε με τις μελέτες του για την ιστορία των ιταλικών μεσαιωνικών πόλεων και για την καλλιτεχνική δημιουργία στην Αναγέννηση. Δεν είναι άγνωστος στο ελληνικό κοινό, κυκλοφορούν στα ελληνικά το εναρκτήριο μάθημά του στο Collège de France (Τι μπορεί να κάνει η Ιστορία, Πόλις 2017), καθώς και μια συναρπαστική αφήγηση γύρω από τη ζωή των Λεονάρντο Ντα Βίντσι και Νικολό Μακιαβέλι, που αποτελεί επίσης και στοχασμό για την ιστορία (Λεονάρντο και Μακιαβέλι, Πόλις 2019). Διανοητικό παιχνίδι, μεθοδολογικό μάθημα και απολαυστικό ανάγνωσμα είναι και το τρίτο βιβλίο του στα ελληνικά.

Θυμηθείτε, σημειώστε τη χρονολογία, τον τόπο, όπως σημειώνετε ένα ραντεβού στο ημερολόγιό σας· κάντε το για το παρελθόν επειδή τη χρονιά εκείνη, εκείνη τη μέρα, έλαβε χώρα, συνέβη κάτι που έγινε γεγονός. Αποκτήσαμε συνείδηση γι’ αυτό, δηλαδή οι ιστορικοί το θεώρησαν σημείο καμπής, πέρασε στη συλλογική μνήμη ή και στα σχολικά βιβλία. Με έναν τρόπο μάς αφορά. Πώς όμως μια χρονολογία δημιουργεί ένα γεγονός; Πώς πλάθεται η ιστορική συνείδηση; Ποιες ερμηνείες αντιπαρατίθενται και γιατί; Από πότε, πώς, χρονολογείται μια χρονολογία;

Το βιβλίο ακολουθεί τριάντα επεισόδια του ομότιτλου ντοκιμαντέρ που προβλήθηκαν στο τηλεοπτικό κανάλι Αrte (2017–2020), τριάντα μαθήματα Ιστορίας με εικόνες, και σεναριογράφο και αφηγητή τον ίδιο τον Boucheron. Δεν ήταν βέβαια η πρώτη φορά που ιστορικός εμπιστευόταν την τηλεόραση, στοχεύοντας αν όχι στην απλούστευση, πάντως στη σαφήνεια. Στη Γαλλία ο Ζορζ Ντιμπί ήταν από τους πρώτους διδάξαντες. Από μεθοδολογική άποψη το βιβλίο ακολουθεί ένα νήμα που το συνδέει με το συλλογικό έργο που συντόνισε ο Boucheron πριν από λίγα χρόνια: Μια «Παγκόσμια Ιστορία της Γαλλίας» (2015), όπου οι χρονολογίες συνθέτουν το αφηγηματικό μοτίβο που βγάζει τον αναγνώστη από το γαλλικό εθνικό αφήγημα, υποδεικνύοντας τρόπους που συνδέουν, «συμφιλιώνουν» τη γαλλική Ιστορία με τον έξω κόσμο. Ο στοχασμός για αυτά τα ραντεβού της Ιστορίας που «σε τραβούν από το μανίκι», όπως ομολογεί ο συγγραφέας, ξεκινούσε μετά τα τραγικά γεγονότα του 2015, που χαράχτηκαν στα σώματα και στις μνήμες (πολύνεκρες τρομοκρατικές επιθέσεις στη σατιρική εφημερίδα Charlie Hebdo, σε ένα εβραϊκό παντοπωλείο, σε ένα καφέ, στο νεανικό κλαμπ Μπατακλάν, στο στάδιο κ.λπ.).

Δύο άξονες διατρέχουν το βιβλίο που παρουσιάζουμε. Ενας οριζόντιος, γεωγραφικός, όπου βρίσκουμε τόπους από όλες τις ηπείρους, και ένας κάθετος στον οποίο διατάσσονται δέκα τριάδες γεγονότων που χρονολογούνται από τα προϊστορικά χρόνια έως τα τέλη του περασμένου αιώνα. Χρονολογίες που μεθοδικά και με βεβαιότητα υποδεικνύει η έρευνα, αλλά και χρονολογίες που επινοήθηκαν από ένα πλαστό έγγραφο, όπως εκείνο λ.χ. με το οποίο ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος δώριζε, δήθεν, στον Πάπα κυριαρχικά δικαιώματα στη Ρώμη και στην Αυτοκρατορία. Χρονολογίες που υπαγόρευσαν μύθοι, όπως συνέβη με την ίδρυση της Ρώμης, ή ακόμη καταγράφηκαν στην τηλεόραση, μπροστά στα μάτια μας. Χρονολογίες που κυβερνήσεις και άνθρωποι επιδίωξαν να απωθήσουν στη λήθη, ή άλλες που θέλησαν να μνημονεύουν. Τριάντα χρονολογίες δημιουργούν τα γεγονότα στα οποία αντιστοιχούν ισάριθμες ιστορίες που απέχουν μεταξύ τους χρονικά και χωρικά, αλλά συνδυάζονται επειδή αναφέρονται σε κοινό θέμα ή συνηχούν. Η συνήχηση έχει να κάνει με τις πολλαπλές χρονικότητες που διαπερνούν κάθε εποχή: Το παρελθόν επιβιώνει, μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα ίχνη του στο παρόν: μια ανακάλυψη έβαλε το σπήλαιο του Λεσκό στη σύγχρονη Ιστορία, μια σύγχρονη πολιτική πράξη φέρνει στην επιφάνεια τη μακραίωνη αποικιοκρατία.

Ας πάρουμε ως παράδειγμα μία τριάδα χρονολογιών-γεγονότων στα οποία «δόθηκε ραντεβού με το μέλλον», γεννήθηκε κάτι σημαντικό για όσα ακολούθησαν: η ίδρυση της Ρώμης, η εγκαθίδρυση της λαϊκής κυριαρχίας στη Γαλλική Επανάσταση, η επανίδρυση του μεταφυλετικού δημοκρατικού νοτιοαφρικανικού έθνους. Ενας μύθος που υπηρετούσε την ανάγκη των ανθρώπων να προβάλλουν την καταγωγή τους σε ένα πολύ μακρινό παρελθόν τοποθετούσε την ίδρυση της Ρώμης στον 8ο π.Χ. αιώνα. Η χρονολόγηση των μύθων, οι αλλαγές τους και η ερμηνεία τους καθώς αλλάζει το πολιτικό πλαίσιο έχουν τεράστιο ενδιαφέρον, ίσως ισάξιο της ιστορικής χρονολόγησης της ίδρυσης της Ρώμης (στον 1ο αιώνα μ.Χ.). Συμβαίνει, επίσης, η συλλογική μνήμη να εξαίρει τη συμβολική σημασία ενός γεγονότος, όπως η κατάληψη της Βαστίλης στις 14 Ιουλίου, επισκιάζοντας ένα άλλο, τον Ορκο του Σφαιριστηρίου στις 21 Ιουνίου, που ενσάρκωσε τη θεμελίωση της λαϊκής κυριαρχίας στη Γαλλική Επανάσταση. Αλλοτε, επίσης, ένα γεγονός όπως η απελευθέρωση του Νέλσον Μαντέλα στις 11 Φεβρουαρίου του 1990, συμβόλου της αντίστασης στην αποικιακή καταπίεση, προκάλεσε τόσο έντονα συναισθήματα που επισκίασαν την αλήθεια ότι η κατάργηση του φυλετικού διαχωρισμού είχε ακόμη μεγάλο δρόμο να διανύσει.

Γιατί οι συγκεκριμένες χρονολογίες-γεγονότα, αφηγήσεις-προβλήματα και όχι κάποιες άλλες; Γιατί αυτές οι τριάδες και όχι κάποιες άλλες; Η απάντηση που υποδεικνύει τους συνειρμούς δεν είναι, νομίζω, επαρκής. Η επιλογή του συγγραφέα έχει να κάνει με μιαν αντίληψη της Ιστορίας ως αφήγησης: Αν η γραφή του παραμένει αδιάρρηκτα δεμένη με την έκθεση ενός ιστορικού προβλήματος και τη σχετική ιστοριογραφική συζήτηση, αποτελεί ταυτόχρονα και χειρονομία ελευθερίας. Αν το βιβλίο διαβάζεται απολαυστικά, αυτό συμβαίνει επειδή –για να θυμηθούμε τον Ρολάν Μπαρτ- ο συγγραφέας απόλαυσε τη συγγραφή του.

Η Ιστορία, μας υπενθυμίζει ο Boucheron, προκειμένου να προσφέρει ερμηνείες, διαταράσσει την καθορισμένη χρονολογική σειρά των γεγονότων, αμφισβητεί γενεαλογίες και ταυτότητες. Στα Ραντεβού της Ιστορίας υπάρχει μια θέση για την ιστοριογραφία και για τη δημόσια Ιστορία, ένα εγχείρημα που πάει κόντρα στις εμμονές των συνόρων και των εθνικών ταυτοτήτων. Δουλειά των ιστορικών δεν είναι να καθησυχάζουν ούτε να αναζητούν συνέχειες με προγόνους και ταυτίσεις μαζί τους. Απέναντι σε ένα παρελθόν που εισβάλλει στο παρόν, δουλειά των ιστορικών είναι να μας βοηθήσουν να αποσπαστούμε από αυτό, κατανοώντας το.