Αλληλογραφία Χάνσεν και Τσίλερ

Οποιος από ένστικτο τρομάξει με τον όγκο αυτού του μνημειακών διαστάσεων βιβλίου και παρ’ όλα αυτά, υποκύψει στη γοητεία του και το εξερευνήσει, εισπράττοντας στην πορεία αναρίθμητες ανταμοιβές, δεν θα μείνει με τίποτα παραπονούμενος. Η ιστορικός τέχνης Μ. Κασιμάτη, αναμφίβολα η αυθεντία σε ό,τι αφορά τον Τσίλερ, έχει εδώ πετύχει μεγάλο άθλο ανασυστήνοντας έναν μοναδικό διάλογο ανάμεσα σε αρχιτέκτονα-συνθέτη (Χάνσεν) και αρχιτέκτονα-επιβλέποντα (Τσίλερ), ο πρώτος στη Βιέννη και ο δεύτερος στην Αθήνα, διάρκειας 31 ετών, με αντικείμενο το λαμπρό κτίριο της Ακαδημίας Αθηνών, που χτίστηκε στην Αθήνα πάνω σε σχέδια του Θ. Χάνσεν χάρη στη χορηγία του ομογενή τραπεζίτη Σίνα, κάτω από την άγρυπνη επίβλεψη του Ε. Τσίλερ.

Μπορεί οι 342 επιστολές του Τσίλερ προς τον Χάνσεν να ήταν ήδη γνωστές, όμως οι 86 επιστολές του Χάνσεν προς τον Τσίλερ παρέμεναν αδημοσίευτες. Τώρα, σε αυτόν τον τόμο επιτέλους ενώνονται τα δύο αρχεία, και παρά τα τυχόν κενά, προσφέρουν μια πιστή εικόνα της μοναδικής αυτής σχέσης δασκάλου με μαθητή.

Οι θησαυροί όμως αυτής της αλληλογραφίας δεν περιορίζονται σε τεχνικά μόνο ζητήματα που σχετίζονταν με την ανέγερση ενός τόσο απαιτητικού έργου, ούτε στον τρόπο επικοινωνίας μεταξύ μιας σεβαστής αυθεντίας κι ενός μαθητευόμενου επιβλέποντα. Θα τα ανακαλύψει άλλωστε αυτά σε μεγάλη αφθονία ο αναγνώστης, αποκτώντας πρόσβαση στις παραμικρές λεπτομέρειες του πώς έχτιζαν δύο αιώνες πίσω και πώς παίρνονταν αποφάσεις εξ αποστάσεως σε μια εποχή που όλα κινούνταν με άλλους ρυθμούς. Ούτε βέβαια θα λείψουν από τον αναγνώστη οι διηγήσεις από καθημερινές αγωνίες και αναπάντεχα εμπόδια, οι συγκρούσεις με εργολάβους και τεχνίτες, οι διαφορές νοοτροπίας ανάμεσα στον τελειομανή και υπερδραστήριο Τσίλερ και στους όχι πάντα συνεπείς ή ειλικρινείς ντόπιους με τους οποίους συναλλάσσεται.

Γιατί ο Τσίλερ αποδεικνύεται αληθινό περιβόλι. Δεν είναι μόνο ένας άρτια εκπαιδευμένος αρχιτέκτονας, με οξυμένη κρίση και εφευρετικότητα, με περιέργεια να εξερευνήσει όλες τις προσφερόμενες δυνατότητες, να απαιτήσει την ανώτατη ποιοτική στάθμη και να πετύχει το άριστο αποτέλεσμα. Με την ίδια φιλομάθεια και περιέργεια ενδιαφέρεται για την κοινωνία στην οποία ενσωματώνεται, για τις ιδιαιτερότητες του χαρακτήρα του Ελληνα (ακόμα κι όταν αποδεικνύεται ο ίδιος προκατειλημμένος), και –το κυριότερο ίσως– καταφέρνει αβίαστα, χωρίς να αλλάξει στάση απέναντι στον Χάνσεν, να «βγάζει» ένα πηγαίο χιούμορ που θα ζήλευε ο καθένας εκείνη την εποχή και σήμερα ακόμα.

Μπορεί επίσημα το αντικείμενο του βιβλίου να είναι η Σιναία Ακαδημία, με την αφάνταστη για τα ελληνικά δεδομένα πολυτέλειά της, αλλά στην πράξη βλέπουμε έναν Τσίλερ ικανό να τα βγάλει πέρα με ραδιούργους, απατεώνες και δυσφημιστές, προασπίζοντας τα δικαιώματά του. Και δεν χαρίζεται κανενός. Ξέρει πώς να τους ξεσκεπάσει, πώς να πετύχει τους στόχους του, να κρατηθεί επαγγελματικά μέσα σε μια πιάτσα σπαρμένη με υπονομεύσεις και κινδύνους. Και δεν μασά ποτέ τα λόγια του.

Η ισορροπία ανάμεσα σε ένα καταξιωμένο Χάνσεν και έναν «ρεαλιστή» Τσίλερ, πειθαρχημένο «μαθητή» του δασκάλου του, στον οποίο συνεχώς εκφράζει τον θαυμασμό του, που κυνηγάει την τελειότητα στην Ακαδημία, ενώ παράλληλα αναλαμβάνει ο ίδιος σπουδαία δημόσια και ιδιωτικά έργα σε όλη τη χώρα, είναι αξιοθαύμαστη. Κάπου γράφει πόσες ώρες δουλεύει και πότε βρίσκει καιρό να κοιμηθεί. Ακόμα και έτσι, δυσκολευόμαστε να πιστέψουμε πώς τα έφερνε βόλτα αυτός ο ακάματος δημιουργός.

Τα χαρακτηριστικά μάλιστα του Τσίλερ προβάλλονται ακόμα πιο ανάγλυφα σε σύγκριση με τον χαρακτήρα του Χάνσεν, που κρατιέται, εκτός από ελάχιστες παρεκβάσεις, σε αυστηρά επαγγελματικά θέματα στις επιστολές του, μαρτυρώντας τη διαφορά ηλικίας αλλά και νοοτροπίας μεταξύ τους.

Νομίζω αυτού του τύπου η συζήτηση είναι εκείνη που υπαινίσσεται η Μ. Κασιμάτη όταν προσθέτει, με το δικό της χιούμορ, στον υπότιτλο του βιβλίου την κατάληξη «και άλλες ιστορίες». Κι έχει απόλυτο δίκαιο.