Πορτρέτα γυναικών φιλοτεχνημένα από άντρες

Το βιβλίο αποτελεί μια σύνθεση από τρεις νουβέλες, που η καθεμιά περιστρέφεται γύρω από μια γυναίκα. Στην πρώτη, με τον τίτλο «Γκρίτζα», ο Χόμο έχει έναν άρρωστο γιο ο οποίος χρειάζεται μακρά παραμονή σε ιαματικό θέρετρο. Ο Χόμο αντιστέκεται στην ιδέα να τον συνοδεύσει, δεν θέλει να αποχωριστεί τις συνήθεις δραστηριότητές του. Αντ’ αυτού, αποφασίζει να συμμετάσχει σε μια εταιρεία που στοχεύει να ξανανοίξει τα παλιά βενετσιάνικα χρυσωρυχεία. Ταξιδεύει στην Ιταλία γι’ αυτόν τον σκοπό και μπλέκει σε μια ερωτική περιπέτεια με μια παντρεμένη χωριατοπούλα, ενώ η μοίρα οδηγεί τα βήματά τους σε μια υπόγεια στοά και τη ζωή ενός από τους δύο εραστές σε αναπόδραστο τέλος.

Ο έρωτας παίζει κεντρικό -και οιονεί καταστροφικό ρόλο- και στα δύο επόμενα διηγήματα, την «Πορτογαλίδα» και την «Τόνκα». Η Πορτογαλίδα, της οποίας το όνομα δεν μαθαίνουμε ποτέ, είναι η γυναίκα του ιππότη Φον Κέτεν και, όσο αυτός εμπλέκεται σε μακροχρόνιους πολέμους που τον κρατούν μακριά από την οικογένειά του, ζει απομονωμένη στον πύργο του με συντροφιά τους γιους της, το υπηρετικό προσωπικό κι έναν εξημερωμένο λύκο. Η είσοδος ενός τρίτου προσώπου ανάμεσα στο ζευγάρι, η ζήλια που θα οδηγήσει στη θανάτωση του κατοικίδιου λύκου και τέλος το τσίμπημα μιας μύγας θα αποβούν μοιραία για τη ζωή του Φον Κέτεν.

Στην «Τόνκα», το μακροσκελέστερο διήγημα εκ των τριών, ο κεντρικός ήρωας, μορφωμένος αστός, ερωτεύεται μια ντροπαλή, αμόρφωτη κοπέλα κατώτερης κοινωνικά τάξης και κατά τη διάρκεια μιας δικής του μακράς απουσίας, εκείνη μένει έγκυος. Από εκείνο το σημείο και στο εξής ο ήρωας παλεύει ανάμεσα στον ορθολογισμό, που τον οδηγεί μαθηματικά στο συμπέρασμα της μοιχείας, και στην ανορθολογική πίστη στα λεγόμενα της αγαπημένης του η οποία αρνείται σθεναρά μέχρι τέλους την κατηγορία της απιστίας.

Εκτός από τα ολισθηρά μονοπάτια του έρωτα, ο συγγραφέας διερευνά πλήθος άλλων θεματικών: τη σύγκρουση «φύσης» και πολιτισμού, τον ρόλο της «τύχης», που ενδύεται τη μορφή του πεπρωμένου, τη σύγκρουση του νου με το αίσθημα, την απουσία αντικειμενικής αλήθειας ή έστω την αδυναμία του ανθρώπου να την προσεγγίσει. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ο τρόπος που προσεγγίζει ο Μούζιλ σε αυτά τα τρία διηγήματα το θέμα της ταυτότητας. Παρόλο που το καθένα έχει ως τίτλο το όνομα, το παρατσούκλι ή την εθνικότητα μιας ηρωίδας και η σύνθεση των τριών τιτλοφορείται «Τρεις γυναίκες», ο αναγνώστης θα παρατηρήσει ότι κεντρικά πρόσωπα της αφήγησης δεν είναι οι ηρωίδες αλλά οι ήρωες. Γύρω από αυτούς πλέκεται η ιστορία, εκείνοι βρίσκονται κάτω από τον προβολέα της αφήγησης.

Οι γυναίκες σε ετούτο το έργο λειτουργούν ως κάτοπτρα, μέσα από τα οποία οι άντρες αντικρίζουν το είδωλό τους: μαχητικό, αεικίνητο, δυναμικό εκ πρώτης όψεως, αλλά εντέλει ευάλωτο, έωλο, έρμαιο ενστίκτων κατοχής, επιβολής, ελέγχου. Οι ηρωίδες, αντίθετα, ακόμη κι όταν έρχονται αντιμέτωπες, όπως η Τόνκα, με την ασθένεια και τον θάνατο, αποδεικνύονται πιο σταθερές, δυνατές, αρραγείς ως προσωπικότητες. Το πορτρέτο τους, φιλοτεχνημένο από την ανδρική ματιά, είναι πλασμένο με γραμμές ξεκάθαρες, ζωηρές, με υπερίσχυση του στοιχείου της σωματικότητας, ενώ εκείνο των ανδρών αναδεικνύεται θολό, σκιασμένο από σκοτεινά ορμέμφυτα και παλινωδίες του νου.

Ενα από τα θέλγητρα του βιβλίου αποτελεί αναμφίβολα, πέραν του θέματος, η μορφή του, επηρεασμένη σαφώς από το κίνημα του γερμανικού μοντερνισμού, ανάμεσα στους εκπροσώπους του οποίου, μαζί με τον Τόμας Μαν και τον Χέρμαν Μπροχ, συγκαταλέγεται ο Μούζιλ. Αν μάλιστα η έκδοση συνοδευόταν από ένα επίμετρο που να τοποθετεί το συγκεκριμένο βιβλίο μέσα στο σύνολο του έργου του δημιουργού του, όσο και μέσα στην ιστορία της λογοτεχνίας, πιστεύω πως οι αναγνώστες θα επωφελούνταν διπλά.