Για πολλά χρόνια κυριάρχησε μια απλουστευτική εικόνα της νεωτερικότητας ως πορείας συνεχούς προόδου προς το καλύτερο. Κομμάτι αυτής της εικόνας αποτέλεσε η βεβαιότητα για την κατανίκηση των ανθρώπινων προκαταλήψεων, των μεταφυσικών λοξοδρομήσεων και της ίδιας εντέλει της θρησκευτικής πίστης. Μήπως όμως ο περιλάλητος «θάνατος του Θεού» υπήρξε περισσότερο μια προκλητική μεταφορά παρά το κλειδί για να προσεγγίσουμε στις πνευματικές αλήθειες του ύστερου νεωτερικού κόσμου;
Το μόνο βέβαιο είναι ότι οι κοινωνικές επιστήμες δεν έχουν πάψει να ερευνούν αυτή την αινιγματική σχέση, είτε δοκιμάζοντας γενικές υποθέσεις εργασίας είτε μελετώντας επιμέρους εμπειρίες. Το ζήτημα έχει αποκτήσει πάλι μια παράδοξη επικαιρότητα, συνοδευμένη όμως με ζοφερές ειδήσεις και αίμα. Τα φονταμενταλιστικά κινήματα και ο τρομοκρατικός τζιχαντισμός θέτουν ένα δικό τους, συχνά παραπλανητικό πλαίσιο στην παλαιά συζήτηση για την εκκοσμίκευση, τον δυτικό πολιτισμό και τη σχέση του με τον ισλαμικό κόσμο. Η ισχύς, επίσης, ενός «βιβλικών» και ευαγγελικών αναφορών συντηρητισμού σε χώρες όπως οι ΗΠΑ μας ξαναφέρνει μπροστά στην απορία για το πόσο συμβατή είναι η προηγμένη καπιταλιστική κοινωνία με τάσεις θρησκευτικής αναγέννησης.
Το βιβλίο του Ν. Μουζέλη είναι μια στοχαστική σύνθεση στο τρίστρατο θρησκείας, νεωτερικότητας, εκκοσμίκευσης. Τα κεφάλαιά του λειτουργούν ως αυτόνομες ενότητες αν και τα διαπερνά ένα θεωρητικό πλαίσιο και μια κεντρική υπόθεση εργασίας.
Ο Μουζέλης στήνει διαλογικές σκηνές συζήτησης τόσο με μια μακρά κοινωνιολογική παράδοση (Weber, Parsοns) όσο και με τις προσεγγίσεις στην ύστερη νεωτερικότητα (Giddens, Beck). Εχοντας καλό έλεγχο των πηγών του, ο συγγραφέας επερωτά με συνέπεια το τρίπτυχο της νεωτερικής μεταβολής:
■ Την ένταξη της περιφέρειας στο κέντρο σε όλες της τις διαστάσεις (πολιτικές, οικονομικές, πολιτισμικές)
■ Τη θεσμική διαφοροποίηση μεταξύ των διαφορετικών σφαιρών ή τομέων (οικονομία, πολιτική-κράτος, εκκλησιαστικός βίος)
■ Την ευρεία εξατομίκευση ως διαδικασία που διαβρώνει τις παραδοσιακές ταυτότητες και τους πειθαρχικούς/ασκητικούς τρόπους οργάνωσης της πρώτης βιομηχανικής κοινωνίας.
Αυτό το τρίπτυχο είναι ο άξονας που μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε κοινωνικές-δομικές τομές και συνέχειες στον δεσμό μεταξύ θρησκείας, κοινωνίας και πολιτικής. Με αυτόν τον τρόπο, αποφεύγει κανείς τις απλουστεύσεις του τετριμμένου σχολίου για φαινόμενα όπως οι νέες μορφές θρησκευτικού φανατισμού. Για παράδειγμα, στη συνηθισμένη χρήση του προσδιορισμού «μεσαιωνικός» για τις πρακτικές των σύγχρονων φονταμενταλιστών, ο Μουζέλης αντιπαραθέτει μια σοβαρή ένσταση: ότι ακόμα και υπό την εξουσία ενός φονταμενταλιστικού καθεστώτος λειτουργούν η εξατομίκευση και η θεσμική διαφοροποίηση.
Αυτή η λειτουργία είναι ωστόσο τυπική και χαρακτηρίζεται από αυταρχισμό και προσηλυτιστική βία. Είναι προφανές όμως έτσι ότι δεν έχουμε επιστροφή στο προ-νεωτερικό ή στο αρχαϊκό, αλλά ιδιότυπες συναρθρώσεις στοιχείων «αλλοιωμένης» παράδοσης και νεωτερικών μορφών πολιτικής βίας (λ.χ. στοιχεία του ιδεολογικού ολοκληρωτισμού και του φασισμού ενσωματώνονται στον σύγχρονο ριζοσπαστικό ισλαμισμό). Η επιθετική αντίδραση του φονταμενταλισμού στον μοντερνισμό συνυπάρχει έτσι με μια πολύ επιλεκτική εκδοχή «επιστροφής» σε κάποια χρυσή εποχή του παρελθόντος.
Ο δεύτερος άξονας του βιβλίου είναι αυτό που θα ονόμαζα εδώ ευρεία ηθική συζήτηση. Ο Μουζέλης ενδιαφέρεται για τις δυνατότητες και τους περιορισμούς της ηθικής αναζήτησης των συγχρόνων διότι απορρίπτει τους πρόχειρους αναγωγισμούς: τόσο τους περιορισμούς της κοινωνικής-ταξικής ανάλυσης όσο και την αντίστροφη τάση, τη μετατόπιση της έμφασης μόνο στα ηθικά λεξιλόγια δίχως καμιά εποπτεία των κοινωνικών-δομικών παραγόντων. Το ζήτημα της πνευματικότητας και της σχέσης της με την πρακτική μας ηθική εμπνέει την κριτική του συγγραφέα στον κοινοτισμό των αρετών (Alasdair MacIntyre) αλλά και τις σκέψεις του για τον Μάρτιν Μπούμπερ, τον Λεβινάς και τον Κρισναμούρτι.
Πώς αντιλαμβανόμαστε τις ηθικές μας δεσμεύσεις αν η ηθική μας δεν διαθέτει οικουμενική εδραίωση και ισχυρή οντολογική θεμελίωση; Πώς αποφεύγονται ο δογματισμός και ο σχετικισμός ως οι δύο συνηθέστερες παρεκκλίσεις των ηθικών μας προδιαθέσεων;
Ο Μουζέλης ανοίγεται για τα καλά στον ηθικό προβληματισμό ασκώντας κριτική στην αγιοποίηση του Αλλου (της ριζικής ετερότητας) και υποστηρίζοντας τη σημασία που έχει πάντοτε η σχέση «εαυτού-εαυτού». Επιδιώκει, έτσι, να διαχωρίσει το εύλογο ενδιαφέρον για την αυτοπραγμάτωση από τις εγωιστικές και ναρκισσιστικές εκδοχές αποθέωσης του ιδιωτικού. Η συζήτηση πλευρών της σκέψης τού Κρισναμούρτι έρχεται έτσι να φωτίσει τη σχέση εαυτού-εαυτού, η οποία παραγνωρίζεται σε άλλες ηθικές φιλοσοφίες.
Αλλά εδώ μπορεί κανείς να έχει αμφιβολίες για το αν στέκει ένας αμιγής ηθικός στοχασμός για τον εαυτό χωρίς να ληφθούν υπόψη πολιτικά ερωτήματα, ερωτήματα σχετικά με την ευθύνη του καθενός ως προς ιστορικο-πολιτικά διλήμματα. Αυτό νομίζω ότι συνιστά και το μεγάλο κενό όλων των φιλοσοφιών του διαλογισμού και της «εσωτερικής» πνευματικότητας.
Τέλος, υπάρχει και ένα ακόμα πρίσμα λόγου που κερδίζει την προσοχή του συγγραφέα στην προσπάθειά του να αναμετρηθεί με τα ερωτήματά του. Πρόκειται για την ψυχανάλυση, στις παραδοσιακές και πιο σύγχρονες λακανικές εκδοχές της. Πώς θα μπορούσε να συμβεί αλλιώς αφού η ψυχανάλυση ανατέμνει την «ψυχική οικονομία» των μοντέρνων και τις εσωτερικές της συγκρούσεις;
Ο συγγραφέας ανιχνεύει τα περάσματα από τις θρησκευτικές στις μη θρησκευτικές μορφές πνευματικότητας. Θεωρεί –και νομίζω ορθά– ότι μια πολιτική προόδου ή κοινωνικής ανασυγκρότησης δεν μπορεί να αδιαφορεί για τους ορίζοντες της πνευματικότητας και του διαλόγου των αξιών. Το θέμα, ωστόσο, έχει τους κινδύνους του διότι υποφώσκει πάντα η μεγάλη ένταση: μεταξύ της τυπικής μας ένταξης σε νομικά-πολιτικά πλαίσια και των βαθύτερων δεσμεύσεων σε ιδεώδη τα οποία συγκρούονται μεταξύ τους.
Το συγκεκριμένο βιβλίο έχει, πάνω από όλα, την αρετή του ψύχραιμου λόγου για ζητήματα που υπήρξαν και είναι ακόμα θερμά.
Διευρύνοντας, ευτυχώς, την περίμετρο του διαλόγου όχι μόνο για κοινωνικούς επιστήμονες ή φιλοσόφους αλλά και για κάθε πολίτη που αναζητά ερεθίσματα σκέψης. Και αυτό το τελευταίο είναι, κατά τη γνώμη μου, η μεγαλύτερη ευεργεσία αυτής της ανάγνωσης.
Νίκος Π. Μουζέλης
«Νεωτερικότητα και θρησκευτικότητα. Εκκοσμίκευση―Φονταμενταλισμός―Ηθική»
Πόλις, 2014, σελ. 216
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας