Με πλώρη στο πουθενά

Για τους περισσότερους από μας, το πρώτο όνομα που μας έρχεται στον νου περί την πορτογαλική ποίηση είναι αυτό του Φερνάντο Πεσόα. Η Μαρία Παπαδήμα, δόκιμη μεταφράστρια μεταξύ άλλων και της πορτογαλικής λογοτεχνίας, κατευθείαν από τα πορτογαλικά, παραμένει, εδώ και πολλά χρόνια, η κοινωνός της καλύτερης εκδοχής του κορυφαίου αυτού ποιητή στα ελληνικά. Πρόσφατα, μας συστήνει έναν σύγχρονό μας, επίγονό του -και όχι μόνον επειδή έχει τιμηθεί με το Βραβείο Πεσόα-, τον Ζοάο Λουίς Μπαρέτο Γκιμαράες, μεταφράζοντας τη συλλογή του Μεσόγειος.

Ορμώμενη από τον Ντάρελ, θα ξεκινήσω με ένα από τα καθαρά πολιτικά ποιήματα του Γκιμαράες, το «Οι δρόμοι είναι φωτισμένοι», διαδραματιζόμενο «στην γωνία της Deutsche Bank», εκεί όπου καθορίζεται η τύχη του σεξουαλικού οργάνου της Ευρώπης˙ όπου «πίστωση έχει μόνο η ψευδαίσθηση». Βλέπεις, αυτός ο εγκέφαλος νους, που ’χει προγόνους σπουδαίους φιλοσόφους, αλλά και κάποιους εμπνευστές μαρτυρίων («Στο ταξίδι για το Αουσβιτς»), το κρατά, «χωρίς ελπίδα μήτε ενοχές», παιχνιδάκι στα χέρια του, λιλιπούτεια κουκκίδα… κι ας περνά σε αυτό τις διακοπές του...

Η Μεσόγειος αγκαλιάζει τα πάντα, εκτείνεται στα πέρατα, ευωδιάζει καρυκεύματα απ’ όλες τις μαγειρικές της οικουμένης, «αχανής γεωγραφία της υδρογείου», σταυροδρόμι από καταβολής κόσμου, όπου πηγαινοέρχεται «η καθημερινή ζωή της ψυχής». Ενα παλίμψηστο ιδεολογικού συγκρητισμού, όπου αιωρούνται λιτανείες προς «Ελάσσονες θεούς»:

Τι να ’θελε άραγε ο Θεός; Αν

κάτι θέλει να πει για τη Σωτηρία μας

ας μιλήσει ανοιχτά

[…]

ο Θεός θέλει να τιμολογήσει τις μετάνοιες

(τιμωρώντας τις παραλείψεις με το κόσκινο των

αμαρτιών:

οι μικρότερες περνάνε εύκολα

από τη μεριά του ιερέα

οι μεγαλύτερες επιμένουν να κρύβονται

απ’ τη μεριά μας).

«Το κόσκινο των αμαρτιών»

Ο αγνωστικισμός του Γκιμαράες αντικατοπτρίζει πτυχές των αγνωστικιστικών ετεροτήτων του μετρ του είδους Πεσόα. Μία από τις πάμπολλές του, αυτή της ομώνυμης -του γνησίου της υπογραφής του, ως Φερνάντο- αναφωνεί την πολυδιάσταση του Θεού, βάσει της πολυδιάστατης δικής του ταυτότητας:

Ο Θεός δεν είναι ένας,

Πώς λοιπόν εγώ να είμαι;

Από τη μεριά του, το δυνατό ποιητικό υπερεγώ του Γκιμαράες παίρνει αυτεπάγγελτα τη δικαιοδοσία να ανοίγει «Το γραμματοκιβώτιο του Θεού», διατεινόμενος κατηγορηματικά πως:

ή ο Θεός είναι παντού ο ίδιος ή

δεν υπάρχει (παντελώς)

Θεός

Πρόκειται για έναν σύγχρονο αγνωστικισμό, στα όρια του μηδενισμού της καθημερινότητας, όπου η όποια εξουσία φιλοσοφείν περί τον Θεό, εφορμάται από την ανάγκη του ανθρώπου να σταθεί απέναντι σ’ έναν κόσμο, που έχει φθαρεί πολλά χρόνια προτού τον γνωρίσει. Από την αίσθηση -ή και ψευδαίσθησή του- ότι συγκρατεί την αιωνιότητα μιας στιγμής, ότι επιμηκύνει το φευγαλέο:

Το νεύμα διήρκεσε μια στιγμή

[…] βγαίνω

στην αναζήτησή του αλλά το νεύμα

πια δεν είναι εκεί. […]

[…] (ήταν

ένα παθιασμένο νεύμα ή

ένα

νεύμα χωρίς ιστορία;)

(«Αρχαιολογία ενός νεύματος»)

Κάπου εκεί εκκινούν οι ζωολογικές θεολογικές αναζητήσεις. Εχουν άραγε τα ζώα το θρήσκευμα του τόπου όπου κατοικούν; Οι γάτες, για παράδειγμα, στην Ανω Μερά της Μυκόνου είναι κι αυτές χριστιανές ορθόδοξες; Και στην τελική:

Ο Θεός πιστεύει άραγε ακόμη στον Θεό;

Το κυρίως ζητούμενο, πάντως, είναι ότι ο ποιητής πιστεύει στον άνθρωπο, και όταν δεν τον υπηρετεί με το νυστέρι του, ως χειρουργός, το κάνει με τη γραφίδα του, ιδιαίτερα εύστοχα, όπως τουλάχιστον, μέσω εκδοχής Παπαδήμα, μας κοινωνείται. Κλείνω παραθέτοντας την «Μπαλάντα των κακών σκέψεων», που είναι χαρακτηριστική της εμπειρίας του ως γιατρού-ποιητή:

Οι περούκες των κυριών σε χημειοθεραπεία μια

φορά τη βδομάδα τρέχουν στο

κομμωτήριο. Οι φαλακρές

κυρίες

πρέπει να είναι υπομονετικές με τις περούκες τους

βγαίνουν μ’ ένα μαντίλι στο κεφάλι

(κρύβοντας την αλωπεκία τους)

περιφέροντας την ατυχία τους μέχρι να βραδιάσει.

Χρειάζονται χρόνο οι περούκες. Είναι τόσο

κουρασμένες από τη μακρόχρονη αρρώστια

που δεν χάνουν την ευκαιρία να

πλυθούν και να χτενιστούν ώσπου

να νιώσουν ξαναγεννημένες. Χρειάζονται υποστήριξη

οι περούκες

σ’ αυτή τη δύσκολη κατάσταση. Δεν είναι εύκολο

ν’ ακούνε τις κυρίες τους ολημερίς να κάνουν

τόσο κακές σκέψεις.