Φανερές και κρυφές πτυχές του κορυφαίου Ελληνα πολεοδόμου

Το ενδιαφέρον για τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη τα τελευταία χρόνια είναι έντονο, τόσο εντός όσο και εκτός συνόρων. Αυτό συμβαίνει για πολλούς λόγους, αλλά κυρίως επειδή η σκέψη του Δοξιάδη για τους ανθρώπινους οικισμούς, με το διεπιστημονικό της υπόβαθρο, είναι ιδιαίτερα επίκαιρη σήμερα.

Εκδόσεις, συνέδρια και αναδρομικές εκθέσεις, άρθρα σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, διδακτορικές διατριβές που έγιναν και γίνονται σε ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια μελετούν την ιλιγγιώδη παραγωγή του Δοξιάδη, η οποία φαίνεται να αποτυπώνει τρισδιάστατα την εικόνα μιας ολόκληρης εποχής.

Το βιβλίο του Δημήτρη Φιλιππίδη είναι ένα εντυπωσιακό έργο αναφοράς, ένας σπάνιος συνδυασμός εκτεταμένης αρχειακής έρευνας, βαθιάς γνώσης της ιστορίας της ελληνικής αρχιτεκτονικής και συσσωρευμένης πρωτογενούς εμπειρίας. Και η «Μέλισσα» με τη διάθεσή της να υποστηρίξει μια τέτοια έκδοση, κάνει την υπέρβαση, για τα σημερινά δεδομένα, όχι μόνο γιατί το μπορεί αλλά κυρίως επειδή το θέλει.

Σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσης το βιβλίο του Φιλιππίδη επιδιώκει, και καταφέρνει, να αποδώσει μια πλούσια γενική εικόνα της δουλειάς του Δοξιάδη. Και λέω γενική εικόνα αφού θα χρειάζονταν πολλοί τόμοι για να καταγραφεί το σύνολο αυτής της δουλειάς σε όλες της τις διαστάσεις. Αλλωστε για επιμέρους, εξειδικευμένα θέματα μπορεί κανείς να ανατρέξει στην πρόσφατη βιβλιογραφία.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης το βιβλίο φέρνει στο προσκήνιο το πρόσωπο Δοξιάδης, τον D, όπως ήταν το κωδικό του όνομα στο γραφείο του. Ο Φιλιππίδης, άλλες φορές άμεσα και άλλες φορές έμμεσα, καταγράφει την εκτίμηση ή τον θαυμασμό του για αυτό το πρόσωπο το οποίο, μέσα από έναν πολύπλοκο, αποστασιοποιημένο και τεχνοκρατικό λόγο, εξέφραζε τελικά ένα απλό, άμεσο και ανθρωπιστικό όραμα.

Η ανάδειξη αυτού του συνδυασμού, του φαινομενικά ασύμβατου, εξηγεί άλλωστε και την τεράστια δυναμική του Δοξιάδη. Γιατί αν το όραμα του Δοξιάδη για τους ανθρώπινους οικισμούς δεν θεμελιωνόταν πάνω σε σοβαρή έρευνα, μελετημένη στρατηγική και αμέτρητες ώρες δουλειάς δεν θα είχε στην πράξη κανένα θετικό αποτέλεσμα στη ζωή των κατοίκων των πόλεων.

Υπάρχει όμως και ένα τρίτο επίπεδο ανάγνωσης του βιβλίου, λιγότερο προφανές.

Μοιάζει ο Φιλιππίδης, γράφοντας για τον Δοξιάδη, να προσπαθεί ταυτόχρονα να τον καταλάβει. Οχι απλά να τον περιγράψει εξωτερικά, αλλά να μπει μέσα του σπάζοντας το προστατευτικό κουκούλι που τον κρατάει σε απόσταση, να αποκαλύψει ποιος είναι ο Ντίνος πίσω από τον D. Τελικός στόχος του βιβλίου δεν είναι η παρουσίαση του έργου του Δοξιάδη, αλλά του Δοξιάδη πίσω από το έργο του.

Δεν μας κρύβει άλλωστε ο Φιλιππίδης ότι ο τίτλος του βιβλίου του είναι ο τίτλος που θα έδινε ο ίδιος ο Δοξιάδης στην αυτοβιογραφία την οποία δεν πρόλαβε να γράψει. Αυτό το σχέδιο του Φιλιππίδη, για μια βιογραφία στη θέση της αυτοβιογραφίας, θα ολοκληρωθεί μόνο αν φανερωθεί το τελικό μυστικό, αν αποκρυπτογραφηθεί το «rosebud» [1] του Δοξιάδη, όπως ο ίδιος αναφέρει.

Δεν είμαι σίγουρος αν αυτό το σχέδιο έχει τελικά επιτυχία. Ισως να ήταν εξαιρετικά φιλόδοξο. Ισως και να ήταν καταδικασμένο εξαρχής. Ισως θα πρέπει να δεχτούμε ότι το «rosebud» του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη δεν προσεγγίζεται, αλλά διακρίνεται μόνο αμυδρά μέσα από τις αντανακλάσεις του στη σκέψη και το έργο του.

Στη γνωστή βιογραφία του Orson Welles με τίτλο «Citizen Welles» o συγγραφέας Frank Brady εξηγεί, με τα λόγια του ίδιου του Welles, τι σήμαινε στην ταινία η λέξη «rosebud». Ηταν το όνομα από το μικρό έλκηθρο με το οποίο έπαιζε ο πρωταγωνιστής, ως παιδί, την ημέρα που τον πήρανε μακριά από το σπίτι του και τη μητέρα του.

Μήπως, άραγε, η απάντηση βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας; Γιατί πώς αλλιώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε το όνειρο του Δοξιάδη για τη μελλοντική «εντοπία» παρά ως μια ατελέσφορη κίνηση να επιστρέψει το ανεπίστρεπτο· όπως ανεπίστρεπτη είναι η πατρίδα που χάνει και η μητέρα που χάνεται;

Πώς αλλιώς μπορούμε να καταλάβουμε την εμμονή του Δοξιάδη με την καταγραφή και την ταξινόμηση παρά ως μια ατέρμονη προσπάθεια να ελεγχθεί το ανεξέλεγκτο· όπως ανεξέλεγκτο θα είναι το απροσδόκητο τέλος που φέρνει η σπάνια ασθένεια;

Σε αυτό το τρίτο επίπεδο ανάγνωσης βρίσκεται, για μένα, η κινητήρια δύναμη του βιβλίου. Ενός βιβλίου που άρχισε να γράφεται, όπως λέει ο μύθος, με την αφορμή της κατεδάφισης του σπιτιού του Δοξιάδη στο Απολλώνιο ή, όπως θα έλεγε ένας άλλος μύθος, με την ανάμνηση εκείνης της πρώτης συνάντησης του συγγραφέα με ένα πρόσωπο τόσο γνωστό και διάσημο αλλά ταυτόχρονα τόσο κλειστό και απροσπέλαστο.

Στο τελευταίο του βιβλίο ο Φιλιππίδης αγνοεί την προειδοποίηση «no trespassing» [2]. Αναμετράται με τις φανερές και κρυφές πτυχές του Δοξιάδη και φτάνει μακριά. Ή τουλάχιστον επιχειρεί. Και μόνη αυτή η επιχείρηση είναι πολύτιμη.

[1] Η λέξη-κλειδί από την ταινία «Citizen Kane» του Orson Welles.

[2] Η πινακίδα έξω από το σπίτι του Charles Foster Kane.