Στις πηγές του ποταμού Αμούρ

Με δημοσιευμένο εν ζωή λιγότερο ίσως από το 10 τοις εκατό της παραγωγής του ο τρισυπόστατος (ποιητής, ψυχαναλυτής και φωτογράφος) απόστολος του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα, Ανδρέας Εμπειρίκος, συνεχίζει σαράντα χρόνια μετά τον θάνατό του να μας ξαφνιάζει. Πάντα ευχάριστα. Οσο για το Αρχείο του ποιητή, μοιάζει εδώ και χρόνια σαν ημίψηλο ταχυδακτυλουργού.

Το 2004 η τυχαία ανακάλυψη κάποιων αποσκευών της γιαγιάς του, και δύο χρόνια μετά η αναγκαστική εκκένωση του υπογείου της οικίας Εμπειρίκου έφεραν στο φως χαμένα τεκμήρια αποσαφηνίζοντας τις απαρχές της δημιουργικής του πορείας. Ανάμεσά τους και τα χειρόγραφα που αποτέλεσαν τη βάση της νέας έκδοσης.

Τον Σεπτέμβριο του 1934 ο Εμπειρίκος συγκροτεί μια επιλογή ποιημάτων γραμμένων κατά την τελευταία διετία. Ωστόσο, η έκδοση ματαιώνεται και τα χειρόγραφα χάνονται. Οταν, το 1971, επεξεργάζεται εκ νέου τη συλλογή, βρίσκει μόνο 14 από τα 39 ποιήματά της, αναδιαμορφώνει ένα από τα παλιότερα και προσθέτει και ένα καινούργιο («Τα Αερόστατα»). Ευφάνταστος τίτλος της σχεδιαζόμενης συλλογής: «Προϊστορία ή Καταγωγή».

Σχεδόν μισό αιώνα μετά ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης ανασυγκροτεί την πρώτη και δις ματαιωμένη συλλογή. Η έκδοση περιλαμβάνει τη σύνθεση του 1934, ποιήματα του 1933 που είχαν μείνει εκτός της αρχικής επιλογής, καθώς και τα δύο ποιήματα της έκδοσης το 1971.

Η συστηματική (φιλολογική και ερμηνευτική) εισαγωγή ανασυνθέτει και σχολιάζει υποδειγματικά το όλο εγχείρημα, εντάσσοντας το σύνθεμα στην ποιητική παραγωγή του Εμπειρίκου. Αποτέλεσμα; Μια απολαυστική αφήγηση «σχετικά με την εμφάνιση, εξέλιξη και τελείωση ενός μείζονος Ελληνα ποιητή του 20ού αιώνα» με έμφαση στη σημαντική για τη διαμόρφωσή του διετία 1933/34.

Ενας νεαρός μεσοπολεμικός ποιητής, ελληνολάτρης και εθνοκεντρικός, νεορομαντικός και μεταπαλαμικός, εκπαιδευμένος στην καθαρεύουσα αλλά οπαδός του ψυχαρισμού, εγκαταλείπει την Ελλάδα για σπουδές σε Λονδίνο και Παρίσι.

Η επαφή με τον φροϋδισμό, τον μαρξισμό και τον εγελιανισμό, η ψυχαναλυτική θεραπεία κοντά στον Ρενέ Λαφόργκ, η προσωπική γνωριμία με τον Μπρετόν σύντομα θα μετατρέψουν τον νεαρό ποιητή σε έναν πρωτοπόρο, πολιτικά και ποιητικά, διεθνιστή οραματιστή. Να το σχήμα της ζωής του Ανδρέα μέχρι την εποχή που θα διαταράξει την ηρεμία της συντηρητικής αστικής Αθήνας με τη διάλεξη «Περί σουρρεαλισμού» και την προκλητική «Υψικάμινο» (1935).

Τα ποιήματα της συλλογής δεν αποτελούν παρά τον χαμένο κρίκο ανάμεσα στην πρώιμη πρωτόλεια και παλαμικής υφής ποίησή του και στην υιοθέτηση της αυτόματης γραφής. Πρόκειται για τα «προ-υπερρεαλιστικά» του ποιήματα, εκείνα τα «ποιήματα γεγονότα» («στην θέσι μιας αλληλουχίας στατικών περιγραφών ωρισμένων γεγονότων ή συναισθημάτων περιγραφόμενων διά της άλφα ή βήτα τεχνοτροπίας») που περιγράφει στο «Αμούρ-Αμούρ» του 1939. Γρήγορα ωστόσο ο Εμπειρίκος θα αφήσει πίσω του τις «παλαιές τεχνοτροπίες», κάθε «ψωροφιλότιμο και κάθε κομπορρημοσύνη» και θα προσχωρήσει ολόψυχα στον Υπερρεαλισμό.

Τι κομίζει, ωστόσο, η συλλογή στην εμπειρίκεια τέχνη, αναρωτιέται εύλογα ο επιμελητής για να απαντήσει ευθαρσώς ότι τα πρωτότυπα και νεωτερικά ποιήματα της συλλογής δεν αποτελούν πάρεργα, πρωτόλεια ή περιθωριακές συνθέσεις, αλλά αντίθετα προωθημένα πολιτικά και τολμηρά ερωτικά ποιήματα, αποτελώντας το ίδιο «το υπέδαφος της μετέπειτα παραγωγής του».

Και πράγματι ποιήματα, όπως το γνωστό από το 2007 και αφιερωμένο στον Ν. Καλαμάρη («Το ζήτημα του υποκαμίσου»), ή, το γνωστό από το 2009, «Το θέαμα του Μπογιατίου ως κινούμενου τοπίου», όπου συνειρμοί και συσχετίσεις («αλληλουχία αυθόρμητη βλυσμάτων ορμεφύτου») αφήνονται να ξετυλιχτούν ρυθμικά και παλινδρομικά μέχρι να ενωθούν σε ένα επικό «Πανσεξουαλιστικό» και «Πανανθρωπιστικό» ενοποιητικό όραμα, ο «δίκαιος χαλασμός» και η «πίστη του Κομμουνισμού» που υμνείται στο «Μετά τις προκηρύξεις», η κατάληξη «Προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε» στο εξακολουθητικά παροντικό «Τώρα/Τώρα ευθύς» αλλά και αλλού, αποτελούν πρωτοποριακές και τολμηρές ποιητικές πολιτικές δηλώσεις, ίσης, αν όχι μεγαλύτερης, εμβέλειας με τις αντίστοιχες ποιητικές πράξεις της ίδιας περιόδου.

Με τον ίδιο τρόπο το επιτύμβιο για την απλοϊκή πόρνη Φελισιτέ («Φρου-φρου»), η αναγκαστική φυγή στο «Αναχώρησις Μοιχαλίδος στα 1904 (περίπου)», οι ηδονικοί συνειρμοί και οι ομοερωτικές παρωθήσεις μιας μεσηλίκου γυναικός στο «Γυναίκα καθημένη», η σύγκριση των θαλάσσιων κόλπων του Σαρωνικού με τους κόλπους των κολυμβητριών («Οι κόλποι του Σαρωνικού») συνιστούν τολμηρές ποιητικές εκφράσεις με γλώσσα, τεχνοτροπία και εικονοποιία σαφώς προχωρημένη για την εποχή τους.

Οσο για το αυτοερωτικό «Παιδίσκη», αυτό ανακαλώντας εικόνες από τον «Μέγα Ανατολικό» δίνει την εντύπωση ότι απέχει ελάχιστα από τις χαρακτηριστικές στιγμές αποκαλυπτικής έκστασης και κατοχής (π.χ. «Φως παραθύρου») που γνωρίζουμε από το ώριμο έργο του.

Οπως και να έχει, είναι η εποχή που ο ποιητής αγωνίζεται με «φανατισμό με ηδονή και με πίστη» να σπάσει «τα δεσμά του ποιητισμού» και να κάνει «από και με τα πάντα ποίηση» («Τώρα που ζούμε»), παίρνοντας στα χέρια «την ζωή και την υγεία που σφύζει / Γυμνή και ανήθικη κι ορθή σαν κάκτο» («Σταγόνες»).

Ο ίδιος περιγράφει τον εαυτό του ως ένα «κοκτέιλ δυνατό/[…] όπως το gin και το vermouth» που έχει μέσα του συνενωμένα «Κάτι απ’ την δράση του Χριστού/ Κι από την δράση του Πανός» («Ευαισθησία»), πράγμα που τον οδηγεί «Στον δρόμο του διαλεχτικού μας υλισμού/ Στην σκέψη την βαθύτερη του Μαρξισμού» («Φωνές μέσα στη νύχτα»).

Το τελευταίο ποίημα της συλλογής γράφεται τον Σεπτέμβρη του 1934. Λίγους μόνο μήνες μετά ο ποιητής θα κάνει την επίσημη είσοδό του στην ελληνική ποίηση με την αμιγώς υπερρεαλιστική «Υψικάμινο». Είναι άνοιξη του 1935.