Προσιτή αριστοτελική Φυσική

Μέσα στις πολλές και διάφορες εκδόσεις βιβλίων –καλών, μέτριων και κακών– ελλοχεύει ο κίνδυνος να παραμεληθούν κάποια αληθινά διαμάντια. Γι’ αυτό και χρειάζεται να επισημαίνουμε ορισμένες σημαντικές εκδόσεις. Παράδειγμα τέτοιας εκλεκτής εργασίας αποτελεί η νέα σχολιασμένη δίγλωσση έκδοση όλων των έργων του Αριστοτέλη, σε 22 τόμους, που εκπονείται τα τελευταία χρόνια από την Εταιρεία Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου και τις εκδόσεις Νήσος, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Υπεύθυνος του φιλόδοξου αυτού εγχειρήματος είναι ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεράσιμος Κουζέλης, ενώ την επιστημονική διεύθυνση του έργου έχουν αναλάβει οι καθηγητές Φιλοσοφίας Βασίλης Κάλφας (ΑΠΘ) και Παντελής Μπασάκος (Πάντειο Πανεπιστήμιο).

Μέχρι τώρα έχουν εκδοθεί τέσσερις τόμοι και έπεται σύντομα η συνέχεια.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε ο τόμος υπ’ αριθμόν 5, που περιέχει τα περίφημα Φυσικά του Αριστοτέλη, σε μετάφραση, εισαγωγή και επιμέλεια του Βασίλη Κάλφα. Παρά το μέγεθος των σχεδόν επτακοσίων σελίδων, πρόκειται για μια κομψή έκδοση που μπορεί να διαβαστεί ευχάριστα, επειδή είναι χρηστική ακόμη και για τον μη ειδικό αναγνώστη. Το θέμα που απασχολεί εδώ τον Αριστοτέλη είναι η αναζήτηση της γνώσης του κόσμου που μας περιβάλλει, της εξωτερικής φυσικής πραγματικότητας. Στο ζήτημα αυτό ο Σταγειρίτης θα αφιερώσει μεγάλο μέρος της φιλοσοφίας του, τόσο από ποσοτική όσο και από ποιοτική άποψη.

Ο Αριστοτέλης ήταν ο φιλόσοφος που επινόησε τον όρο «φυσική», η οποία είναι η επιστήμη της φύσης και περιλαμβάνει τη θεωρητική γνώση των αρχών και των αιτίων των φυσικών όντων, καθώς και της διαρκούς μεταβολής τους. Τα Φυσικά αποτελούνται από οκτώ βιβλία. Οπως γράφει ο επιμελητής στην εισαγωγή του, το πρώτο βιβλίο «είναι θεμελιώδες για την οικοδόμηση της αριστοτελικής οντολογίας. Σε αυτό αποδεικνύεται η αναγκαιότητα της ύπαρξης της ύλης, η οποία στο κείμενό μας εμφανίζεται ως καινοφανής έννοια. Εκτοτε η οντολογία του Αριστοτέλη στηρίζεται σε δύο αρχές: στην ύλη και το είδος».

Αφού απέδειξε την ύπαρξη της ύλης, ο φιλόσοφος προχωρεί στο δεύτερο βιβλίο, εξετάζοντας ποια είναι η σωστή μέθοδος για τη μελέτη και τη γνώση της φύσης. Εδώ εισάγεται η διάσημη αριστοτελική θεωρία για τα τέσσερα αίτια (υλικό, ειδητικό, ποιητικό, τελικό). Χρέος του φυσικού επιστήμονα είναι να προσδιορίζει όλα τα αίτια ενός φαινομένου, όμως τον κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζει το τελικό αίτιο, δηλαδή ο σκοπός που επιτελεί το φαινόμενο. Το τέλος, δηλαδή η τελική σκοπιμότητα, του κάθε φυσικού πράγματος αποτελεί για τον Αριστοτέλη το κλειδί της κατανόησης της πραγματικότητας. Από εδώ προκύπτει η αντίληψη που ονομάστηκε «τελεολογία» και επηρέασε σε καθοριστικό βαθμό πολλά φιλοσοφικά συστήματα στην ιστορία της σκέψης, μέχρι και τη σύγχρονη φιλοσοφία.

Τα επόμενα δύο βιβλία, τρίτο και τέταρτο, μελετούν σημαντικές έννοιες, όπως είναι η κίνηση (και κάθε είδους μεταβολή), το άπειρο, ο τόπος, το κενό και ο χρόνος. Στο πέμπτο βιβλίο προσδιορίζονται λεπτομερέστερα τα είδη και τα βασικά γνωρίσματα της κίνησης. Ως κατεξοχήν κίνηση θεωρείται η μετακίνηση ενός σώματος. Επιπροσθέτως, στην έννοια της κίνησης συμπεριλαμβάνονται η αύξηση, η μείωση, η αλλοίωση, η γέννηση και η φθορά. Το αντίθετο της κίνησης είναι η ηρεμία, δηλαδή η ακινητοποίηση ενός σώματος που μπορεί εκ φύσεως να κινηθεί.

Το έκτο βιβλίο συνιστά, κατά κάποιον τρόπο, μια αυτοτελή πραγματεία περί του συνεχούς και της συνέχειας. Οπως σημειώνει ο επιμελητής του τόμου: «Για να αντιληφθεί κανείς τη συλλογιστική του Αριστοτέλη στο 6ο βιβλίο, θα πρέπει να έχει στο μυαλό του ότι ο Αριστοτέλης βρίσκεται σε έναν διαρκή υπόρρητο διάλογο με τον Δημόκριτο. Η συνέχεια των φυσικών μεγεθών είναι η απάντηση του Αριστοτέλη στην ατομική δομή της ύλης του Δημόκριτου».

Στο έβδομο βιβλίο υποστηρίζεται η θέση ότι κάθε κίνηση προϋποθέτει ένα κινούν, μια κινητήρια δύναμη, καταλήγοντας στην ανάγκη ύπαρξης ενός «πρώτου κινούντος», μιας πρώτης αρχικής αιτίας της κίνησης. Η σύλληψη αυτή του Αριστοτέλη θα συμπληρωθεί στο όγδοο βιβλίο, όπου θα τεθεί η θεμελιώδης θέση για το «Πρώτο Κινούν Ακίνητο», δηλαδή τον κινητήριο μοχλό του Σύμπαντος. Σε μια κοσμολογική προοπτική, είναι απαραίτητο να υπάρχει μια πρώτη κινητήρια αρχή που να είναι η ίδια ακίνητη, ώστε να μπορεί να παράγει όλες τις κινήσεις μέσα στο σύμπαν.

Το Πρώτο Κινούν Ακίνητο θα μπορούσε να ταυτιστεί με τον «θεό», αλλά αυτό είναι ένα πρόβλημα που ο Αριστοτέλης θα εξετάσει στη μεταφυσική του.

Χρειάζεται εδώ να προσθέσουμε δυο λόγια για την ποιότητα της έκδοσης: η μετάφραση και η επιμέλεια των Φυσικών είναι άψογες, χάρη στη δεδομένη γνώση και τη γλωσσική ευαισθησία του Βασίλη Κάλφα, ο οποίος μας έχει προσφέρει πολλές δόκιμες μεταφράσεις αρχαίων κειμένων, καθώς και εμβριθείς μελέτες για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία.

Εν κατακλείδι, η προφανέστερη αρετή του σπουδαίου αυτού βιβλίου είναι ότι προσφέρει πλούσιο υλικό προς σκέψη στους φιλομαθείς και υποψιασμένους αναγνώστες. Πράγμα το οποίο, στην εποχή που ζούμε, έχει γίνει αρκετά σπάνιο και δυσεύρετο, εξ ου και είναι κυριολεκτικά πολύτιμο.